فهیمه رضاقلی- در همین شهری که شاید در طول روز به خیلی جاهای آن ایراد بگیریم، به‌خاطر کمبود امکانات و مشکلات غر بزنیم و دل‌مان رفاه و آسایش بیشتری در فضای شهر بخواهد، هستند کسانی که سال‌هاست از ابتدایی‌ترین حقوق شهروندی که حق تردد در سطح شهر و اماکن عمومی و استفاده از خدمات عمومی است، محروم بوده‌اند و این موضوع باعث افسردگی و خانه‌نشینی بخش قابل‌توجهی از جمعیت افراد دارای معلولیت و حس غریبه بودن آنها با شهری که به آن تعلق دارند، شده است. حدود چهار درصد جمعیت کشور را افراد دارای معلولیت تشکیل می‌دهند، اگر شمار جانبازانی که بخشی از توان جسمی خود را برای دفاع از میهن از دست داده‌اند و عدۀ زیادی که سالانه بر اثر تصادفات رانندگی دچار معلولیت می‌شوند را به این آمار اضافه کنیم، شمار این افراد، بیش از این میزان می‌شود.
شهرهایی که هیچ مانعی برای افراد دارای معلولیت ندارند
سابقۀ مناسب‌سازی فضاهای عمومی و خدمات شهری برای دسترسی بهتر افراد دارای معلولیت، بیش از کشور ماست. در یک مرکز در دانمارک 12 سرویس بهداشتی اتومات ویژه برای 12 نوع معلولیت وجود دارد که به گفتۀ مسئولان این مرکز شاید فقط یک بار در سال از این سرویس‌ها استفاده شود اما برای همان یک بار در سال هم طوری برنامه‌ریزی شده که افراد دارای معلولیت دغدغه‌ای نداشته باشند. در شهر کپنهاک مانعی برای حضور افراد دارای معلولیت وجود ندارد و در تمام پارک‌ها برای نابینایان نقشه با خط بریل وجود دارد. در هندوستان کمپی برای کودکان معمولی و کودکان دارای معلولیت برگزار می‌شود تا کودکان با مسئولیت اجتماعی خود و حقوق افراد دارای معلولیت آشنا شوند. در شهر اوکیناوا ژاپن جهت دسترسی افراد کم‌بینا و نابینا به فضاهای عمومی، کف‌پوش‌های مخصوص استفاده شده، تعبیۀ بلندگو در چهارراه‌ها برای اعلام وضعیت چراغ راهنمایی، درج علام بریل برای راهنمایی افراد کم‌بینا و نابینا روی تجهیزات عمومی از قبیل تلفن‌های عمومی، پنل آسانسور و میله‌های پله‌برقی و ... از دیگر تمهیدات برای نابینایان است. برای افرادی که مشکل جسمی-حرکتی دارند و از ویلچر استفاده می‌کنند، رمپ، سطوح شیب‌دار، بالابر و آسانسور و سرویس‌های بهداشتی استاندارد در اماکن عمومی وجود دارد.
وظیفۀ سایر دستگاه‌ها در مناسب‌سازی و ارتقای آگاهی عمومی به حقوق افراد دارای معلولیت
در کشور ما قانون جامع حمایت از معلولان و آیین‌نامه‌های اجرایی آن که در سال 83 تصویب شده، وظایف هر یک از دستگاه‌ها را تعیین کرده است؛ بر اساس این قانون، صداوسیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بنیاد شهید موظف به تولید و پخش برنامه‌های آموزشی برای ارتقای آگاهی عمومی نسبت به توانمندی‌های افراد دارای معلولیت و ضرورت مناسب‌سازی جامعه برای حضور آنها هستند. اداره‌کل بهزیستی وظایفی درخصوص تأمین خدمات توان‌بخشی، حمایتی، آموزشی و حرفه‌آموزی مورد نیاز افراد دارای معلولیت، گسترش مراکز خاص نگهداری، آموزش و توان‌بخشی معلولان نیازمند و بی‌سرپرست دارد. در این قانون همچنین تمهیداتی درخصوص حمایت قضایی از معلولان در مواردی ازجمله عدم رعایت سهمیۀ حداقلی استخدامی آنها پیش‌بینی شده است. اما در رابطه با مناسب‌سازی فضاهای شهری برای تردد افراد دارای معلولیت، به نظر می‌رسد شهرداری‌ها نقش پررنگ‌تری نسبت به سایر ارگان‌های رسمی داشته باشند؛ هرچند کلیۀ ارگان‌های دولتی وظیفۀ مناسب‌سازی ساختمان‌های اداری خود برای حضور افراد توان‌خواه و تسهیل استفاده از خدمات مورد ارائه در سازمان‌ها برای این گروه از افراد جامعه را بر عهده دارند. براساس تبصرۀ دو مادۀ دو قانون حمایت از معلولان، شهرداری‌ها موظف‌اند از صدور پروانۀ ساخت یا پایان کار برای آن دسته از ساختمان‌ها و اماکن عمومی و معابری که استانداردهای تخصصی مربوط به معلولان ازجمله عدم مطابقت با نقشه یا ضوابط و مقررات شورای عالی شهرسازی و معماری را رعایت نکرده‌اند، خودداری کنند. اقداماتی که شهرداری‌ها برای مناسب‌سازی اماکن عمومی باید انجام دهند، در مادۀ چهار آیین‌نامۀ اجرایی مادۀ دو قانون جامع حمایت از حقوق معلولان به این ترتیب بیان شده: مناسب‌سازی معابر عمومی با اولویت معابر اصلی نزدیک به تقاطع‌ها و همچنین پارک‌ها، تجهیز و نصب چراغ‌ها و علایم راهنمایی و هشداردهندۀ مناسب در معابر عمومی و علایم هشداردهنده و رفع موانع و تطبیق مقررات صدور پروانه با ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای معلولان. مناسب‌سازی هم شامل ایجاد رمپ و مناسب‌سازی ساختمان‌های اداری، مناسب‌سازی اتوبوس‌ها و دسترسی به دستگاه‌های خودپرداز می‌شود.
تبدیل کرمان به «شهری بدون مانع برای تمام شهروندان»
با وجود تصویب این قانون از سال 1383 تا سه سال اخیر در شهر کرمان عملاً کار خاصی در رابطه با مناسب‌سازی شهر برای حضور افراد توان‌خواه انجام نشده بود. اما در دورۀ فعلی شهرداری و با ارادۀ جدی شخص شهردار بر انجام اصولی مناسب‌سازی شهر ویژۀ افراد دارای معلولیت، «ستاد مناسب‌سازی معابر شهرداری کرمان» تشکیل شد. شهردار کرمان با تأکید بر هدف‌گذاری برای تبدیل کرمان به «شهری بدون مانع برای تمام اقشار جامعه»، می‌گوید: مناسب‌سازی شهر باید به یک اصل تبدیل شود و در این راستا ضوابط و دستورالعمل‌های لازم برای مناسب‌سازی فضاهای شهری صادر و نظارت بر اجرای این ضوابط به‌عنوان اصلی مهم در مدیریت شهری انجام شود.
سید مهران عالم‌زاده با اشاره به تلاش‌هایی که در معاونت معماری و شهرسازی و شهرداریهای مناطق در این دوره از مدیریت شهری برای مناسب‌سازی فضاهای شهری جهت استفادۀ افراد دارای معلولیت انجام شده، اضافه می‌کند: تدوین شیوه‌نامۀ اجرایی مناسب‌سازی ساختمان‌های عمومی و فضاهای شهری برای افراد دارای معلولیت در قالب سه جلد به‌صورت توضیحی و تصویری به‌عنوان راهنما برای مهندسان و طراحان در فرایند طراحی و نظارت و تکمیل چک‌لیست‌ها، بخشی از اقدامات انجام‌شده در این زمینه است. او همچنین به مناسب‌سازی پارک‌های باغ‌ملی، شهید، خواجو و استاد شهریار و کلیۀ پارک‌ها و بوستان‌های تازه‌تأسیس ازجمله بوستان‌های گنبد جبلیه، نرگس، ارغوان، شب‌بو، بلدالامین، شیراز و شهید مرتضوی اشاره کرده و می‌گوید: ساختمان‌های شهرداریهای مناطق یک تا چهار جهت تردد افراد دارای معلولیت، مناسب‌سازی شده‌اند و شهرداری منطقۀ پنج نیز در حال اجرای اصول و استانداردهای مناسب‌سازی است. شهردار کرمان به مناسب‌سازی سه دستگاه اتوبوس ویژۀ افراد معلول و جانباز به‌عنوان یکی دیگر از اقدامات انجام‌شده در این زمینه اشاره می‌کند.
در تمام پروژه‌های شهری اصول دسترسی افراد دارای معلولیت رعایت می‌شود
عالم‌زاده تأکید ویژه‌ای هم بر در دستور کار قرار داشتن اصول مناسب‌سازی در کلیۀ پروژه‌های شهری قبل از افتتاح آنها دارد و می‌گوید: تلاش ما بر این است که در تمام پروژه‌های جدید، اصول دسترسی افراد دارای معلولیت رعایت شود. او ادامه می‌دهد: به شهرداران مناطق پنج‌گانۀ شهرداری اعلام کرده‌ایم که نسبت به مناسب‌سازی معابر، پیاده‌روها و علامت‌گذاری مسیرها جهت تردد نابینایان محترم هر چه سریع‌تر اقدام کنند. شهردار کرمان ادامه می‌دهد: به‌سازی پیاده‌رو، اجرای رمپ ویلچررو و اجرای خط ویژۀ نابینایان در زیر رواق‌های میدان توحید و میدان ارگ، خیابان‌های ابوحامد، گلبازخان، شهید فولادی، جنب کتابخانه ملی در خیابان شهید رجایی، جنب بیمارستان پیامبراعظم(ص) در خیابان ابوحامد، خیابان شهید بهشتی، خیابان بحرالعلوم، جنب ساختمان بهزیستی در چهارراه خواجو، خیابان استقلال، خیابان اتورفسنجان، خیابان 12 آذر و خیابان شهید اخلاقی شمالی، بخشی از مسیرهای مناسب‌سازی‌شده جهت تسهیل تردد شهروندان دارای معلولیت در سطح شهر است. عالم‌زاده اضافه می‌کند: اجرای خط ویژۀ نابینایان، رمپ ویلچررو و سِت ورزشی ویژۀ افراد توان‌خواه در پیاده‌راه «سما» حدفاصل بلوار شهید عباسپور تا خیابان مهدیه و خط ویژۀ نابینایان و رمپ ویلچر در پیاده‌راه‌های سلامت بلوار جمهوری و بلوار هوانیروز از دیگر اقداماتی است که شهرداری برای مناسب‌سازی دسترسی به خدمات شهری جهت استفادۀ افراد دارای معلولیت انجام داده است.
شهردار کرمان برای ارتباط با جامعۀ معلولان و در نظر گرفتن دقیق‌تر نیازها و خواسته‌های آنها در پروژه‌های شهری، علاوه بر راه‌اندازی ستاد مناسب‌سازی معابر شهرداری، مشاوری هم در امور معلولان دارد.
با وجود ارادۀ جدی که در مجموعۀ شهرداری برای مناسب‌سازی فضاهای شهری جهت استفادۀ راحت‌تر افراد دارای معلولیت شکل گرفته و اقداماتی هم انجام شده، اما هنوز تا رسیدن به نقطۀ ایده‌آل و تبدیل کرمان به شهری بدون مانع برای تمام شهروندان، فاصله داریم. برای اطلاع از مشکلات و خواسته‌های افراد دارای معلولیت با دو نفر از آنها که افرادی موفق و فعال در عرصه‌های مختلف اجتماعی و ورزشی هستند و از نزدیک همۀ مشکلات شهروندان دارای معلولیت را لمس کرده‌اند، صحبت کردم.
نیاز بیشتر به اتوبوس‌های ویژه با توجه به پراکندگی و وسعت شهر
محمدرضا کریمی، ۴۷ ساله که ۲۰ سال است دچار آسیب نخاعی شده و اکنون به‌عنوان مربی تیم بوچیا جانبازان و معلولان مشغول به فعالیت است و همچنین در انجمن حمایت از حقوق افراد دارای معلولیت «آوات» فعالیت دارد، می‌گوید: معلولان جسمی-حرکتی برای تردد در شهر نمی‌توانند مثل سایر اعضای جامعه از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده کنند و مجبور به استفاده از آژانس و صرف هزینۀ فراوان هستند و این مسئله باعث شده بسیاری از افراد دارای معلولیت، خانه‌نشین شوند. او ادامه می‌دهد: به‌تازگی سه دستگاه اتوبوس توسط شهرداری مناسب‌سازی شده و به ناوگان حمل‌ونقل عمومی اضافه شده که جای تشکر دارد اما این تعداد اتوبوس با توجه به پراکندگی و وسعت شهر، کفاف تعداد زیاد افراد دارای معلولیت را نمی‌دهد. کریمی با اشاره به اینکه این اتوبوس‌ها فقط در یک مسیر تردد دارند که باید ارتقا پیدا کند، می‌افزاید: امیدوارم اتوبوس‌های بی‌آرتی جایگزین این اتوبوس‌ها شود تا افراد دارای معلولیت بتوانند از خدمات شهری به نحو احسن استفاده کنند. او یادآور می‌شود: بسیاری از ساختمان‌های عمومی دولتی و غیردولتی در شهر فاقد رمپ مناسب یا بدون سطح شیب‌دار هستند که دسترسی افراد دارای معلولیت را به امکانات شهری و مراکز درمانی و خرید محدود کرده، حتی بسیاری از ساختمان‌های پزشکان هم فاقد استانداردهای لازم جهت ورود افراد دارای معلولیت هستند. کریمی ادامه می‌دهد: اکثر خودپردازهای بانک‌ها نیز برای افراد ویلچری اصلاً مناسب نیست و دسترسی به خدمات بانکی را دشوار می‌کند و در برخی مواقع باعث سوء‌استفادۀ سودجویان از افراد دارای معلولیت می‌شود؛ یکی از دوستانم که به عابربانک مراجعه کرده و مجبور به کمک گرفتن از شخصی شده بود، مورد سوء‌استفاده قرار گرفته و مقداری وجه از کارت ایشان کسر شده بود.
سدمعبر مانعی جدی برای تردد افراد دارای معلولیت در معابر مناسب‌سازی‌شده
او اضافه می‌کند: در چند سال اخیر شهردار محترم توجه ویژه‌ای به مناسب‌سازی اماکن و پیاده‌روها داشته اما بعضی از کسبه با سد معبر و برخی از رانندگان بی‌مبالات با پارک خودرو در پیاده‌روها مانع دسترسی افرادی که از ویلچرهای الکتریکی استفاده می‌کنند، به این پیاده‌روها می‌شوند. در برخی جاها نیز پیاده‌روها با نصب میله‌هایی جهت جلوگیری از ورود موتورسواران، مسدود شده و امکان عبور ویلچر وجود ندارد.
این عضو انجمن حمایت از حقوق افراد دارای معلولیت با اشاره به وظیفۀ صداوسیما در ساخت برنامه‌هایی درخصوص آشنایی شهروندان با حقوق افراد دارای معلولیت، می‌گوید: متأسفانه این امر تاکنون محقق نشده و برخی افراد به دلیل نداشتن اطلاعات کافی، رفتارهایی انجام می‌دهند که باعث دلخوری افراد توان‌خواه و پرهیز آنها از حضور در اجتماع می‌شود. کریمی ادامه می‌دهد: چند سال پیش موردی برایم پیش آمد که جایی منتظر بودم و شخصی مبلغی پول به من داد که بسیار ناراحت شدم و به ایشان گوشزد کردم که هر کسی روی ویلچر نشسته الزاماً متکدی نیست؛ البته خوشبختانه فرهنگ جامعه بهتر شده اما هنوز هم نیاز به اطلاع‌رسانی بیشتر از سوی نهادهای فرهنگی و به‌ویژه صداوسیما وجود دارد. او یادآور می‌شود: در میان افراد دارای معلولیت نخبگان بسیاری در زمینه‌های مختلف هستند که فقط می‌خواهند با آنها مانند افراد عادی برخورد شود. از هم‌شهریان عزیز تقاضا داریم به حقوق این افراد احترام بگذارند، از پارک کردن خودروی خود در جای پارک مخصوص معلولان پرهیز کنند، هنگام عبور افراد دارای معلولیت از خیابان، بوق نزنند و در پیاده‌روها سد معبر نکنند تا افراد توان‌خواه نیز بتوانند با امنیت و آسودگی خاطر در خیابان‌ها تردد کنند.
هنوز بخش عمدۀ معابر شهری برای تردد نابینایان مناسب‌سازی نشده
پیمان رضایی‌زاده، متولد 1363 کتابدار بخش نابینایان کتابخانه مرکزی و دانشجوی دکترای سیاست‌گذاری عمومی است که از 9 سالگی به علت مشکل ژنتیک دارای آسیب شدید بینایی شده و در زمینۀ مناسب‌سازی و دسترس‌پذیر شدن پیاده‌روهای سطح شهر برای عبور افراد دارای آسیب بینایی، با شهرداری همکاری داشته و عضو انجمن نابینایان کرمان است؛ او می‌گوید: هنوز بخش عمدۀ پیاده‌روها و معابر شهری برای تردد نابینایان مناسب‌سازی، قابل دسترس و امن نشده است؛ مناطقی هم که مناسب‌سازی شده، به دلیل عدم آگاهی شهروندان، تردد موتورسواران و گذاشتن وسایل مغازه‌ها و موانع دیگر روی خطوط زرد و برجسته در پیاده‌روها، رفت‌وآمد نابینایان را دشوار می‌کند. این عضو انجمن نابینایان کرمان ادامه می‌دهد: البته نسبت به سه سال گذشته، وضعیت مناسب‌سازی در برخی پیاده‌روها برای عبور افراد دارای آسیب بینایی بهتر شده اما هنوز بخش عمدۀ پیاده‌روها دسترس‌پذیر نیست. رضایی‌زاده یادآور می‌شود: پیدا کردن ایستگاه‌های اتوبوس ویژۀ معلولان به دلیل مناسب‌سازی نشدن پیاده‌رو و ایستگاه‌ها برای نابینایان مقدور نیست. دستگاه‌های عابربانک نیز جهت استفادۀ افراد دارای آسیب بینایی، دسترس‌پذیر نشده است. او ادامه می‌دهد: برای استفاده از فضاهای ورزشی هم با مشکل روبه‌رو هستیم؛ باشگاه‌ها و مراکز ورزشی شهرداری در چهارچوب قانون حمایت از حقوق معلولان باید امکانات ورزشی را به‌صورت رایگان در اختیار افراد دارای آسیب بینایی بگذارند که این اتفاق نمی‌افتد و همچنین بدون داشتن همراه، امکان استفاده از وسایل ورزشی را نداریم.
با بوق نزدن و کاهش سرعت خودرو در مواجهه با نابینایان به آنها امنیت بدهیم
رضایی‌زاده با تأکید بر ضرورت فرهنگ‌سازی درخصوص حقوق افراد دارای معلولیت، می‌گوید: افراد دارای آسیب بینایی نیز مانند سایر شهروندان دارای حریم خصوصی هستند؛ از اینکه در تاکسی، اتوبوس، پیاده‌رو، بانک و ادارات مورد سوال قرار گیرند که چرا نابینا شدی؟ چرا تنها بیرون آمدی؟ و امثال آن، رنجیده‌خاطر می‌شوند و این ناراحتی روی فعالیت روزانۀ آنها اثر منفی می‌گذارد. او می‌افزاید: افراد دارای آسیب بینایی در صورت نیاز از شهروندان عزیز کمک می‌گیرند، اما از اینکه کسی از فاصلۀ چهار، پنج متری به آنها بگوید از این طرف برو یا بیا، ناراحت شده و تمرکز خود را از دست می‌دهند. رضایی‌زاده بیان می‌کند: یک فرد دارای آسیب بینایی دلش می‌خواهد با آرامش و اطمینان خاطر از روی خط برجسته راه برود، مسدود کردن خطوط زرد و برجسته، آرامش آنها را از بین می‌برد. فرد نابینا می‌خواهد با اتکا به قانون راهنمایی و رانندگی، با استفاده از عصای سفیدش و با اطمینان خاطر از خیابان عبور کند و انتظار دارد رانندگان با رعایت قانون، بوق نزدن و کاهش سرعت خودرو، به افزایش امنیت آنها کمک کنند. او تأکید دارد که ترویج و انتشار قانون حمایت از حقوق معلولان و رعایت آن توسط مسئولان به تحقق اهداف این قانون کمک شایانی خواهد کرد.
همۀ دستگاه‌های اجرایی به وظایف خود در مناسب‌سازی و فرهنگ‌سازی عمل کنند
مناسب‌سازی فقط به نفع افراد دارای معلولیت نیست؛ سالمندان، جانبازان، زنان باردار، کودکانی که با کالسکه برده می‌شوند و افرادی که به‌طور موقت دچار شکستگی پا و مشکل در تردد هستند نیز از منافع آن بهره‌مند می‌شوند. به‌ویژه که جامعۀ ما به‌زودی با پدیدۀ سالمندی روبه‌رو می‌شود و ضرورت مناسب‌سازی معابر و فضاهای شهری و اماکن عمومی بیش از پیش احساس می‌شود. شهرداری پس از دوره‌های مختلف، به‌طور جدی به این مسئله ورود کرده و اقدامات خوبی انجام شده و در حال انجام است. لازم است سایر ادارات و سازمان‌های دولتی و خصوصی برای مناسب‌سازی ساختمان‌های خود جهت دسترسی آسان‌تر افراد دارای معلولیت و استانداردسازی خدمات و تجهیزات مورد استفادۀ این دسته از شهروندان اقدام کنند تا شهروندان دارای معلولیت نیز بتوانند با آسودگی خاطر و بدون نگرانی و نیاز به کمک دیگران در سطح شهر تردد کرده و امور خود را انجام دهند.
یکی دیگر از نیازهای جامعۀ ما در ارتباط با افراد دارای معلولیت، ضرورت آشناسازی سایر مردم با حقوق این افراد و مشارکت نهادهای فرهنگی دولتی و غیردولتی در این رابطه است. حدود سه هزار تشکل مردم‌نهاد در رابطه با معلولان در کشور وجود دارد که یکی از اقدامات آنها می‌تواند استمرار در اطلاع‌رسانی وآگاهی‌بخشی به جامعه در خصوص حقوق معلولان باشد.
طبق قانون، مجلس شورای اسلامی وظیفۀ نظارت بر اجرای قانون جامع حمایت از حقوق معلولان را دارد و لازم است به وظیفۀ نظارتی خود که از زمان تصویب این قانون، همواره مغفول مانده، عمل کند.
