فهیمه رضاقلی- جمعیت دوستداران زمین سبز که از سال 1378 تشکیل شده، یکی از سازمان‌های مردم‌نهاد شهر کرمان است که در زمینۀ آموزش جامعه با هدف شناخت و حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی فعالیت دارد. با فتحیه‌سادات نعمت‌الله‌زاده، مدیرعامل این جمعیت درخصوص فعالیت‌هایی که در راستای کاهش مصرف پلاستیک و فرهنگ‌سازی و آگاهی‌بخشی به مردم در رابطه با مضرات و خطرات ناشی از افزایش بی‌رویۀ مصرف پلاستیک دارند، نقش شهرداری‌ها در این خصوص و همچنین مانع اصلی بر سر راه سمن‌های زیستمحیطی، گفت‌وگو کردم. او راحت‌طلب شدن انسان‌ها و کم شدن حوصلۀ آنها برای انجام امور روزمره را علت اصلی افزایش مصرف پلاستیک می‌داند. نعمت‌الله‌زاده همچنین درخصوص پایین بودن فعالیت‌ها و سطح مطالبه‌گری سمن‌ها در رابطه با مسایل زیستمحیطی معتقد است که وقتی حضور سازمان‌های مردم‌نهاد در جلسات دولتی فقط برای ارائه آمار است و انتظار مدیران دولتی از یک سازمان مردم‌نهاد زیستمحیطی تنها فعالیت درخصوص پاک‌سازی و درخت‌کاری است، نمی‌توان توقع وضع بهتری را داشت.
شما در جمعیت دوستداران زمین سبز، چه فعالیت‌هایی برای کاهش مصرف پلاستیک و فرهنگ‌سازی در این خصوص انجام می‌دهید؟
جمعیت دوستداران زمین سبز یک سازمان مردم‌نهاد است که با هدف شناخت و حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی با تأکید بر دو گروه کودکان و بانوان فعالیت دارد. درمورد کیسه‌های نایلونی و در کل مواد پلاستیکی و یک‌بار مصرف بهتر است چند نکته را در نظر بگیریم؛ نخست اینکه این وسایل با چه هدفی ساخته شده‌اند، دوم اینکه چرا استفاده از آنها این‌قدر شایع شده، سومین نکته فایده و ضرر این وسایل است. در دهۀ 60 قرن بیستم دانشمندی سوئدی به نام استن گوستاف تولین برای اولین بار کیسۀ نایلونی را با هدف حمایت از طبیعت ساخت. او نگران افزایش استفاده از کیسه‌های کاغذی با هدف جلوگیری از قطع درختان بود و کیسه‌های نایلونی را به‌عنوان جایگزین کیسه‌های کاغذی ساخت اما قرار نبود این کیسه‌ها یک‌بار مصرف باشند. آقای گوستاف با خودش فکر می‌کرد این کیسه‌ها محکم و مقاوم هستند و می‌شود چندین بار از آنها استفاده کرد اما متأسفانه انسان راحت‌طلب امروزی ترجیح می‌دهد کیسه‌های پلاستیکی را بعد از هر بار استفاده دور بیاندازد و یکی دیگر استفاده کند؛ چرا؟ چون ارزان و در دسترس است. این کار میزان مصرف را به شدت بالا برده و مهم‌تر از همه، این حجم سنگین پلاستیک تا سال‌های سال غیرقابل تجزیه باقی می‌ماند و موجب تخریب خاک می‌شود. اعضای جمعیت دوستداران زمین سبز، طی 14 سال متمادی طرح آموزشی «کودکان، دوستان طبیعت» را با حمایت اداره‌کل منابع طبیعی و همکاری آموزش و پرورش استان اجرا می‌کنند؛ در همین راستا در کلاس‌های درس از تأثیر مخرب پاکت‌های نایلونی بر طبیعت می‌گوییم و به بچه‌ها توصیه می‌کنیم با تهیۀ کیسه‌های پارچه‌ای برای خرید، این موضوع را در خانواده‌های خود جا بیاندازند؛ همچنین با همکاری موسسۀ «با ما» کیسه‌های پارچه‌ای را تهیه و به مدیران مدارس و والدین اهدا کردیم تا تشویقی باشد برای استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای.
وضع قانون برای محدودیت و حتی در برخی موارد ممنوعیت تولید و مصرف پلاستیک می‌تواند نقش بسیار موثری در کاهش مصرف داشته باشد؛ در کشور ما وضع چه قوانینی در این زمینه می‌تواند عملی و کارساز باشد؟
مسلماً اهرم تشویق و تنبیه برای جا انداختن یک فرهنگ بسیار موثر است اما در کشور ما چیزی به‌عنوان اهرم قانونی برای کنترل مصرف پلاستیک نداریم و تنها امکان موجود، آموزش و فرهنگ‌سازی است. بدیهی است وجود قوانین بازدارنده و اعمال محدودیت‌های تولیدی می‌تواند نقش مهمی در کاهش استفادۀ بی‌رویه از نایلون داشته باشد. آموزش پنهان هم در این زمینه اثرگذار است؛ برای مثال در فیلم‌ها و سریال‌ها نشان داده شود که افراد از سبدهای حصیری و کیسه‌های پارچه‌ای برای خرید استفاده می‌کنند یا در برنامه‌های تفریحی و داستانی صداوسیما از نقش مخرب کیسه‌های پلاستیکی برای طبیعت گفته شود؛ ازجمله اینکه کیسه‌های پلاستیکی چه بلایی بر سر حیوانات می‌آورد، اگر حیوانی کیسۀ پلاستیکی بخورد و مدت طولانی در معدۀ او باقی بماند باعث مرگش می‌شود. کاهش تولید کیسه‌های نایلونی و بالا بردن قیمت آن اثر زیادی در کاهش مصرف آن دارد. در برخی کشورهای اروپایی توزیع کیسه‌های نایلونی ممنوع شده است. ما هم می‌توانیم توزیع کیسه‌های پلاستیکی را در بعضی فروشگاه‌ها حذف کنیم همان‌طور که در برخی نانوایی‌ها کیسۀ نایلونی حذف شده است.
شهرداری چه نقشی در کاهش مصرف پلاستیک می‌تواند داشته باشد؟
شهرداری مسئول جمع‌آوری زباله و بازیافت آن است. متأسفانه شاهد هستیم که سازمان‌های مردم‌نهاد و گروه‌های مردمی برای پاک‌سازی معابر و محلات اقدام می‌کنند، اما درنهایت زبالۀ جمع‌آوری‌شده در نقطۀ دیگری در طبیعت رها می‌شود. شهرداری باید برای بازیافت زباله‌های پلاستیکی اقدامی کاربردی انجام دهد. سازمان پسماند باید در این زمینه فعال‌تر عمل کند و برای استفادۀ مجدد از این زباله‌ها اقدام کند. مهم‌ترین قدم در این راه تفکیک از مبدأ و جلوگیری از انتشار زباله‌ها در طبیعت است. تجربه نشان داده که تنها راه کنترل آلودگی‌های زیستمحیطی ناشی از مصرف و پراکندگی کیسه‌های پلاستیکی و موادی از این دست، تفکیک زباله در مبدأ و تغییر سیاست اجرایی جمع‌آوری زباله است. ما به‌عنوان یک سازمان مردم‌نهاد صرفاً می‌توانیم نقش آموزش و فرهنگ‌سازی داشته باشیم؛ کار اجرا و جلوگیری از انتشار این‌گونه مواد با ما نیست. مادامی که تولید بی‌رویۀ این کیسه‌ها ادامه داشته باشد و فروشگاه‌ها و مراکز خرید، سخاوتمندانه این کیسه‌ها را در اختیار مشتری‌ها قرار دهند و پس از این مرحله، کیسه‌ها به‌راحتی در طبیعت رها شوند، آموزش و فرهنگ‌سازی ما نمی‌تواند چندان موثر باشد. در صورتی می‌توانیم شاهد نتیجۀ موثر باشیم که در این زمینه بین سازمان‌های دولتی و مردم‌نهاد همکاری وجود داشته باشد؛ دولت از تولید بی‌رویۀ پلاستیک جلوگیری کند، سازمان‌های مردم‌نهاد خطرات ناشی از مصرف بی‌رویۀ آن را آموزش دهند و شهرداری‌ها در زمینۀ بازیافت جدی‌تر عمل کنند. به دو نمونه از فعالیت شهرداری‌ها در این خصوص اشاره می‌کنم؛ شهرداری یزد با همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد توانسته تولید، مصرف و پخش زبالۀ پلاستیکی را 30 درصد کاهش دهد. شهرداری اصفهان با اجرای اقداماتی در راستای مصرف کمتر، استفادۀ مجدد و بازیافت توانسته انتشار پلاستیک در طبیعت را تا حد زیادی کاهش دهد.
گذشته از وظیفۀ دولت و نهادهای حاکمیتی در وضع قانون و فرهنگ‌سازی در زمینۀ کاهش مصرف پلاستیک و فارغ از اینکه عمل به این وظیفه در جامعۀ ما تا حد زیادی مغفول مانده، فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد و فعالان محیط‌زیستی هم در زمینۀ فرهنگ‌سازی و مطالبه‌گری برای کاهش مصرف پلاستیک چشم‌گیر و در حد مطلوب نیست؛ در کرمان چه تعداد سمن فعال در این زمینه داریم؟ چه موانعی بر سر راه فعالان این عرصه وجود دارد؟
وقتی حضور سازمان‌های مردم‌نهاد در جلسات دولتی فقط برای ارائه آمار است و ارگان‌های دولتی فعالیت‌های آنها را جدی نمی‌گیرند، چه توقعی می‌توان داشت؟ وقتی انتظار مدیران دولتی از یک سازمان مردم‌نهاد زیستمحیطی فقط حضور و فعالیت درخصوص پاک‌سازی و درخت‌کاری است، نمی‌توان توقع وضع بهتری را داشت. درست است که این قبیل کارها هم جزو اهداف و برنامه‌های سازمان‌های زیستمحیطی است، اما یک موسسۀ ثبت‌شده با بیش از ده‌ها عضو فعال، توانایی و قابلیت بیش از این‌ها را دارد. خوب است که مدیران دولتی به سازمان‌های مردم‌نهاد زیستمحیطی اعتماد کنند و پروژه‌هایی را به این سازمان‌ها واگذار کنند. من این اطمینان را می‌دهم که آن پروژه با کمترین هزینه و بیشترین کارآیی به سرانجام می‌رسد. به‌خصوص آنکه معمولاً اعضای این سمن‌ها افراد متخصص و دلسوز محیط زیست هستند. تعداد سمن‌های فعال را دقیق نمی‌دانم؛ اما طبق آمار موجود 400 سازمان مردم‌نهاد در استان کرمان فعال هستند. من حدود هشت سازمان زیستمحیطی فعال را می‌شناسم. یکی از مشکلات فعالان این حوزه طولانی بودن روند ثبت سمن است. افرادی را می‌شناسم که دو سال درگیر ثبت یک سمن هستند.
با توجه به فعالیت‌های زیستمحیطی که در کرمان داشته‌اید، مشکل و مانع اصلی در جا انداختن فرهنگ کاهش مصرف پلاستیک در شهر کرمان را چه می‌دانید؟ توصیه و خواستۀ شما به مردم و مدیران بخش دولتی و خصوصی در شهرمان برای کاهش مصرف پلاستیک چیست؟
مهم‌ترین مانع موجود، بی‌توجهی مدیران دولتی به قوانین فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد و همچنین راحت‌طلبی مردم است. انسان هر چه جلوتر می‌رود، راحت‌طلب‌تر می‌شود و وقت کمتری را برای کارهای روزانه می‌گذارد. ما آرامش را فراموش کرده‌ایم و انتظار برای ما کار سختی شده است، انجام کارهای روزانه را با تحمل کمی زحمت برنمی‌تابیم. اگر بخواهیم مهمانی دهیم، یا گردش برویم ترجیح می‌دهیم از سفره و ظروف یک‌بار مصرف استفاده کنیم، بدون آنکه به خطرات آن فکر کنیم؛ حال آنکه اگر انسان آگاهانه و با تأمل بیشتر رفتار کند، و تحمل کمی زحمت را داشته باشد، حس بهتر و لذت بیشتری نصیبش خواهد شد.
توصیه‌ای که در پایان به ارگان‌های دولتی دارم این است که سمن‌ها را جدی‌تر بگیرند؛ از قابلیت‌ها و توانایی‌های آنها در جهت ایفای اهداف و وظایف خود کمک بگیرند؛ به سمن‌ها اعتماد کنند و از تجربیات انباشتۀ آنها برای بهبود روش‌های اجرایی بهره بگیرند. یک صحبت هم با سمن‌ها دارم؛ سمن‌ها نهادهای مردمی هستند و هدف آنها باید کمک به سازمان‌های دولتی در زمینۀ اهداف مرتبط با سمن مربوطه باشد. قرار نیست سمن‌ها به منابع مالی سازمان‌های دولتی متصل شوند؛ باید در چهارچوب اهداف موضوع تأسیس خود جدی‌تر کار کنند و نگذارند از نام آنها به‌عنوان یک عدد در آمار استفاده شود.
