فهیمه رضاقلی- در بازار کرمان جنب مسجد وکیل، اکونوموزه‌ی بانو حیاتی قرار دارد؛ با سردر زیبایی که قدمت آن به دوران پهلوی اول می‌رسد. اکونوموزه‌ی حیاتی که سال‌ها به‌عنوان مدرسه‌ی حیاتی فعال بود، قدیمی‌ترین مدرسه‌ی کرمان محسوب می‌شود و یکی از حیات خلوت‌های بی‌شمار تاریخ و هنر کرمان. این مدرسه که بسیاری از میان‌سالان کرمانی، آخرین روزهای فعالیت‌اش را به یاد دارند، شاهد تحصیل چهره‌های شاخص کرمانی بوده و تا سه سال پیش، تبدیل به ویرانه‌ای شده بود که برای جلوگیری از ورود معتادان و تجمع زباله، درِ آن را بسته بودند.
اما حالا این بنای تاریخی و ارزشمند از ویرانه‌ای در حال تخریب به موزه‌ای زیبا تبدیل شده که هنرها و حرفه‌های بومی کرمان را به‌صورت زنده و پویا به نمایش می‌گذارد. مدرسه‌ی حیاتی در سال 1394 به همت استانداری و شهرداری و همکاری اداره‌کل میراث فرهنگی، مرمت و بازسازی شد و امروز به‌عنوان اکونوموزه‌ی حیاتی، به جایگاهی برای زنده نگه داشتن حرفه‌ها و هنرهای قدیمی کرمان درآمده است. این بنا در سال 1267 خورشیدی به‌عنوان شعبه‌ی بانک شاهنشاهی ایران و انگلیس در کرمان ساخته شد و تا مدت زیادی به همین منظور استفاده می‌شد. پس از انتقال بانک شاهنشاهی به محل کنسول‌گری انگلیس، ساختمان آن در اختیار اداره‌ی فرهنگ و معارف کرمان قرار گرفت که سردر ورودی بنا نیز مربوط به همان زمان است. پس از آن و در سال 1320 اداره‌ی فرهنگ و معارف به محل فعلی سازمان آموزش و پرورش انتقال یافت. از سال 1320 دبستان دخترانه‌ی نمره سه کرمان از محل خیابان شاه، کوچه‌ی ماهانی به این مکان منتقل شد. این مدرسه به احترام شاعر نامی کرمان، بانو بی‌بی حیاتی‌کرمانی به نام مدرسه‌ی حیاتی‌کرمانی شناخته می‌شده است. مدرسه‌ی حیاتی‌کرمانی تا سال 1356 مورد استفاده قرار گرفت و پس از آن متروک و بی‌استفاده شد. این بنا در سال 1385 در فهرست آثار ملی ایران به شماره‌ی 4180 به ثبت رسید. در سال 1393 و با دستور علیرضا رزم‌حسینی، استاندار وقت، به شهرداری کرمان واگذار شد و شهرداری نیز در ازای آن، زمینی در غرب شهر را به اداره‌ی آموزش و پرورش اختصاص داد. پس از واگذاری بنای مدرسه‌ی حیاتی به شهرداری، کار مرمت و به‌سازی آن با هدف تبدیل شدن به موزه، توسط شهرداری و زیر نظر سازمان میراث فرهنگی استان کرمان آغاز شد و در زمستان 1394 پس از 37 سال با کاربری اکونوموزه، حیاتی دوباره یافت. با شیوع کرونا در اسفندماه سال گذشته، موزه‌ی حیاتی هم به مدت دو ماه تعطیل بود و حدود یک ماه است که فعالیت خود را با رعایت موارد ایمنی و پروتکل‌های بهداشتی از سر گرفته است. در گفت‌وگو با «زهرا سادات سجادیان» مدیر موزه‌ی بانو حیاتی، در مورد بخش‌های مختلف این موزه و مشاغل و صنایع دستی فعال و رویدادهای جنبی که در آن برگزار می‌شود، صحبت کردیم.
اول به این بپردازیم که چرا عنوان اکونوموزه را بر این موزه گذاشته‌اند؟
اکونوموزه نوع جدیدی از موزه است که بر مبنای موضوعی زنده و پویا شکل می‌گیرد؛ رویکرد اکونوموزه اقتصادی و کارآفرینانه است. اکونوموزه‌ی بانو حیاتی بر مبنای نمایش عملی تولید صنایع دستی و مشاغل سنتی کرمان شکل گرفته و بازدیدکنندگان می‌توانند هم چرخه‌ی تولید صنایع دستی را از نزدیک ببینند و هم امکان خرید بدون واسطه‌ی آثار هنری را داشته باشند. البته باید اشاره کنم که قرار است تغییری در عنوان این موزه داده شود و از عنوان «اکونوموزه‌ی بانو حیاتی» به «موزۀ صنایع دستی و مشاغل شهری بانو حیاتی» تغییر کند؛ به این دلیل که اکونوموزه یک مفهوم نامستعمل است و برای مردم ناآشناست، اکثراً معنای آن را متوجه نمی‌شوند. می‌خواهیم با این اقدام مردم در نگاه اول بفهمند قرار است با چه چیزی مواجه شوند و ذهنیت روشنی داشته باشند. در اسرع وقت اقدام به تغییر تابلوها خواهیم کرد.
موزۀ صنایع دستی و مشاغل شهری بانو حیاتی یا همان اکونوموزه‌ی بانو حیاتی چه بخش‌هایی دارد؟
در حال حاضر 10 غرفه در حال فعالیت هستند. از زمانی که من در خدمت مجموعه هستم تلاش داشتم تبدیل به پاتوق هنرمندان شود به‌ویژه دیدگاهم این است که وقتی از شهرها و کشورهای مختلف از موزه بازدید می‌کنند در گام اول باید با مفاخر و هنرمندان زندۀ شهرمان آشنا شوند. سعی کردیم از هنرمندان شاخص و جوانان خبره در هنرهای مختلف شهرمان دعوت کنیم ازجمله آقای مهدی ابراهیمی، استاد و پیش‌کسوت خوش‌نویسی که در خوش‌نویسی کرمان یک وزنه هستند. دنیا امام‌حسینی، غرفۀ نگارگری را اداره می‌کند و جزو هنرمندان خوش‌آتیه‌ی شهر است و حرفی برای گفتن دارد. آقای ابراهیمی در غرفۀ پته با هدف معرفی هنر اصیل پته‌ی کرمان و صنایع دستی کاربردی مرتبط با پته فعالیت دارد و کار تلفیق چرم و پته را انجام می‌دهد. در این دوره عکاسخانه را راه انداختیم با مدیریت هنرمند جوان و توانای کرمان آقای محمدهادی جلال‌پور که از هنرمندان خوش‌ذوق عکاسی کرمان است؛ عکاسخانه به غنای مجموعه افزوده است. آقای محمودی که در زمینۀ گلیم و فرش فعال‌اند، گلیم و فرش کرمان را معرفی کرده و هنرمند بسیار خوش‌نامی است. غرفه‌ی شال‌بافی را داریم که معرفی خوبی برای این هنر و صنعت قدیمی کرمان است؛ شال‌بافی از هنرهای اصیل کرمان است و لباس پادشاهان و امرا در دوره‌های مختلف را می‌بافتند و از کرمان صادر می‌شده است. این غرفه زیر نظر استانداری کار می‌کند. خانم ثنا انجم‌شعاع در غرفه‌ی هنر مس حضور دارد و از هنرمندان قابل کرمان در این زمینه است. مسئول غرفۀ معرق و منبت خانم خسروی است که جوان خوش‌آتیه‌ای است و فعالیت‌های خوبی دارد. غرفه‌ی دیگری که طی سال اخیر اضافه شد، سنگ‌تراشی است که خانم شکوه رساایزدی که از افراد شاخص در زمینه‌ی سنگ‌تراشی است، آن را اداره می‌کند. این غرفه با هدف معرفی فیروزۀ شهربابک شروع به کار کرده است.
چاشت‌خانه‌ی موزه تغییراتی داشته و با مدیریت جدید امیرعباس لارستانی از هنرمندان تئاتر کرمان، قرار است پاتوق هنرمندان شود و در دو شیفت صبح عصر با منوی سنتی و معرفی غذاهای کرمانی فعالیت داشته باشد. کافه‌کتاب موزه هم با منوی کاملاً جدید به همراه فروش کتاب‌های ادبی و فرهنگی در شرف افتتاح است. کتابخانه‌ی موزه با داشتن کتاب‌های غنی از تاریخ و فرهنگ کرمان برقرار است و عضو می‌گیرد. صبح‌های جمعه برنامۀ کتابخوانی داریم با عنوان «طعم کتابخوانی» که در همه‌ی بخش‌های موزه کتاب و نیمکت و صندلی می‌گذاریم و همه‌جا کتاب در دسترس بازدیدکنندگان است. این اقدام معرفی خوبی برای هنر و تاریخ کرمان بوده و استقبال هم شده است.
چرا در شش ماهۀ دوم سال گذشته فعالیت موزه محدود به صبح‌ها بود؟
در نیمۀ دوم سال به‌خاطر سردی هوا و نداشتن امکانات گرمایشی مناسب در موزه مجبور بودیم فقط شیفت صبح کار کنیم اما با رایزنی‌هایی که با ادارۀ گاز و اداره‌کل میراث فرهنگی داشتیم موفق شدیم موافقت میراث فرهنگی را برای گازرسانی به مجموعه بگیریم. تاکنون 70 درصد کار با همکاری میراث و شهرداری منطقه پنج شهر کرمان انجام شده و جا دارد همین‌جا از تمام کسانی که ما را در این زمینه یاری کردند، تشکر کنم.
لوله‌کشی و گازرسانی به موزه آسیبی به بنای آن نمی‌زند؟
گازرسانی با نقشه‌ی دقیق و از پشت‌بام انجام می‌شود طوری که آسیبی به بنا نرسد.
شیوع کرونا و تعطیلی موزه‌ها چه اثری بر فعالیت شما داشت و چه تغییراتی در برنامه‌های موزه داده شد؟
تبعات ناشی از شیوع ویروس کرونا بر فعالیت موزه‌ها نیز اثر گذاشت و پس از تعطیلی بازار سنتی، موزه‌ها نیز تعطیل شدندکه البته بعد از مدت طولانی حدود دو ماه بازگشایی شدند اما از آنجا که موزه مشاغل و صنایع دستی(اکونوموزه) به‌نوعی تجارت موزه است، تمام هنرمندان فعال در این مجموعه متضرر شدند. اما در حال حاضر پس از گذشت یک ماه از بازگشایی، تمام بخش‌های موزه، حیاتی دوباره پیدا کردند و زندگی در این مکان جاری شده است. همه سرسختانه با تلاشی مضاعف درصدد جبران ضرر دوران کرونا هستند. یکی از زیان‌های شیوع کرونا برای موزه، از دست دادن صددرصدی گردشگران خارجی بوده است که این وضع تا مدت نامعلومی ادامه دارد.
با توجه به بازگشایی موزه‌ها و شروع مجدد فعالیت‌ها چه تمهیداتی برای حفظ سلامت پرسنل و بازدیدکنندگان از موزه و جلوگیری از شیوع کرونا انجام داده‌اید؟
از زمان بازگشایی موزه طرح فاصله‌گذاری اجتماعی به‌طور کامل اجرا می‌شود و کلیۀ پروتکل‌های بهداشتی رعایت می‌شوند. از ورود بازدیدکنندگان بدون ماسک جلوگیری می‌شود و مواد ضدعفونی‌کننده نیز در ورودی موزه در دسترس بازدیدکنندگان قرار دارد.
برای اداره کردن موزه‌ی بانو حیاتی با چه مشکلاتی روبه‌رو هستید؟
موزه نیاز به نگاه هنری‌تر مدیران شهر دارد. ما بیشتر با هنر و هنرمندان سر و کار داریم و کمبودهای مالی و پرداخت‌های نامناسب به فعالیت این عزیزان لطمه می‌زند. عدم دسترسی به‌موقع به امکانات مورد نیاز موجب از رونق افتادن فعالیت‌های موزه می‌شود. باید بودجۀ خاصی برای موزه تخصیص داده شود تا از روند دست و پاگیر اداری خلاص شویم. همین‌جا از دکتر محمد جهانشاهی، معاون فرهنگی اجتماعی شهرداری تشکر ویژه دارم چراکه در دوره‌ی ایشان نگاه تخصصی‌تری به موزه شد و با حمایت‌های و کمک‌های ایشان موزه رونق بیشتری گرفت و ما آزادانه‌تر عمل می‌کنیم.
علاوه بر مسئولان غرفه‌ها که به‌طور دائمی فعالیت دارند، چند نفر دیگر از طریق موزه‌ی حیاتی مشغول به کار شده‌اند؟
پنج نگهبان و دو نیروی اداری داریم و علاوه بر 10 نفر مسئول غرفه، حدود 30 نفر به‌طور غیرمستقیم در کنار غرفه‌داران کار می‌کنند و درمجموع می‌توان گفت موزه‌ی حیاتی برای حدود 50 نفر اشتغال‌زایی داشته است. من از نگهبانان موزه تشکر ویژه دارم که با وجود اینکه کمبود نیرو داریم، با دل و جان از مجموعه حفاظت می‌کنند و جدا از دغدغه‌های مالی که با آن مواجه هستند همکاری بسیار خوبی دارند. دو نیروی اداری موزه هم بسیار هم‌دلانه در کنار ما هستند و با شوق در نگهداری موزه فارغ از وظیفۀ خود همکاری دارند.
هرازگاهی شاهد برگزاری رویدادهای هنری و ادبی مختلف و دورهمی هنرمندان و ادب‌دوستان به مناسبت‌های مختلف در موزه‌ی حیاتی هستیم؛ سال گذشته چه رویدادهایی در فضای موزه برگزار شد؟
همایش‌های هنری و ادبی و کارگاه‌های آموزشی خوبی ازسوی دانشگاه‌ها و انجمن‌های مختلف برگزار شد. چند کارگاه عکاسی، چند کارگاه هنر فرش، ورک‌شاپ نقاشی، طراحی سنتی بناها و ورک‌شاپ موسیقی داشتیم. دانشجویان دانشکده هنر دانشگاه باهنر کارگاه‌های آزاد و ورک‌شاپ خود را در این فضا برگزار می‌کنند. یک اتاق جلسات داریم با ظرفیت 40 نفر و مجهز به سیستم صوتی و ویدئوپروژکتور که می‌توانند از این فضا استفاده کنند. یکی از رویدادهایی که سال گذشته برگزار کردیم، طرح «کودکِ گردشگر» بود که در قالب آن دو هزار دانش‌آموز ابتدایی از موزه بازدید کردند و با فضاهای گردشگری موجود در بازار آشنا شدند و توضیحات خوبی به آنها داده شد؛ پس از آن آزمونی در مدارس از آنها گرفته شد و جوایزی از صنایع دستی کرمان دریافت کردند. این قبیل طرح‌ها موجب می‌شود کودکان با جاذبه‌های گردشگری شهرشان آشنا شوند و از کنار میراث تاریخی ساده رد نشوند؛ حتی خانواده‌هایشان را با این میراث آشنا کنند و مبلّغ گردشگری بشوند.
آماری از میزان بازدید از موزه در سال گذشته دارید؟
سال گذشته حدود 14 هزار بازدیدکننده‌ی داخلی و حدود هزار گردشگر خارجی داشتیم؛ البته این آمار براساس فروش بلیت بوده و آمار واقعی بازدیدکنندگان چند برابر این میزان است، به این دلیل که بازدید از موزه‌ی حیاتی برای پرسنل شهرداری، کودکان زیر 12 سال و بازنشستگان دولتی رایگان است که بخش قابل توجهی از بازدیدکنندگان ما را شامل می‌شوند.
در پایان اگر صحبتی مانده، بفرمایید.
از مسئولان سامان‌دهی تابلوهای شهری می‌خواهم که برای معرفی موزه تابلوهای راهنما در قسمت‌های مختلف شهر نصب کنند با عنوان جدید «موزه‌ی صنایع دستی و مشاغل شهری بانو حیاتی»؛ این کار به معرفی بهتر موزه‌ی حیاتی کمک می‌کند و اینکه مردم شهر خودمان هم بیشتر آشنا شوند و اینجا را به مهمانان و گردشگران معرفی کنند. اکونوموزه‌ی حیاتی پتانسیل بسیار خوبی برای جذب گردشگران دارد؛ جمع شدن هنر و تاریخ در یک مجموعه اتفاق قشنگی است و از مردم می‌خواهم از کنار این اتفاق قشنگ ساده رد نشوند و از هنرمندان شهرشان حمایت کنند. یکی از ویژگی‌های موزه این است که قبلاً مدرسه بوده و دانش‌آموزان قدیمی آن که امروز سنی از آنها گذشته هرازگاهی دور هم جمع می‌شوند. جالب است بدانید که مدرسه‌ی حیاتی در یک مقطع طولانی مدرسۀ دخترانه بوده و در یک دورۀ کوتاه مدرسۀ پسرانه هم بوده است. در هفته‌های اخیر چند نفر از دانش‌آموزان قدیمی از دورۀ پسرانه هم آمدند و عکس‌های قدیمی‌شان را آوردند و ما آنها را نصب کردیم که همه ببینند. در یک راهروی موزه عکس‌های یادگاری مدرسه نصب شده و قرار است یک دیوار یادگاری در نظر بگیریم.
در پایان از همه‌ی کسانی که از موزه حمایت می‌کنند و تلاش دارند این مجموعه پابرجا بماند، تشکر می‌کنم به‌ویژه از شهردار محترم، آقای عالم‌زاده و معاون محترم‌شان دکتر جهانشاهی که در دوره‌ی ایشان موزه جان گرفت و با وجود مشکلات مالی، کمک خوبی به موزه داشتند. همچنین تشکر ویژه دارم از آقای قطب‌الدینی، شهردار منطقه پنج شهر کرمان که در مرمت و بازسازی بخش‌های آسیب‌دیده‌ی موزه تلاش فراوانی داشتند.
