فضای مجازی و شبکههای اجتماعی متاسفانه کانون هدفمند، در اشاعهی برخی تبلیغات غیرفرهنگی هدایت شده، قرار گرفته که باید برای پیشگیری و مقابله با آن فکر اساسی شود.
شبکههای اجتماعی مانند تلگرام، واتسآپ، اینستاگرام و... بخشی از زندگی امروز همهی ما شدهاند. فعالان ِاین شبکهها در زمانهای خاص، فعالتر میشوند. مناسبتهای دینی و مذهبی یا ملی و جهانی، فرصتیست برای فعالیت هدفمند دوستان و مغرضان. به بهانهی روز فرهنگ عمومی، در گفتوگو با کارشناسان حوزهی رسانه، تاثیر فضای مجازی را بر فرهنگ دینی به ویژه فرهنگ عاشورایی مورد بحث و بررسی قرار دادیم.
ابتدا از محبوبه جهانشاهی، کارشناس ارشد مدیریت رسانه، دربارهی حضور شبکههای مجازی، در جامعهی کنونی وتاثیر آنها بر باورهای دینی، پرسیدم که در پاسخ گفت: شبکههای اجتماعی مجازی، یکی از مهمترین ابزارها برای نشان دادن تاثیر جهانی شدن هستند. از سوی دیگر دین بهمنزلهی پدیدهای پویا، مهمترین رکن هویت فرهنگی و اجتماعی در جامعهی در حال گذار ایران است و نقش مهمی در شکلدهی به هویت جوانان دارد. این شبکهها عرصهی وسیعی از اطلاعات وامکان به اشتراک گذاشتن این اطلاعات را ایجاد میکنند. افراد در مواجهه با این فضا و تکثر منابع در ایجاد باورهای دینی، دچار تعلیق( به معنی معلق بودن و سردرگمی) میشوند. زمان و مکان در دنیای مجازی، از بین میرود و نقش بیشتر فضا آشکار میشود. افراد در مواجهه با این فضای دوم، باورهای اعتقادی خود را متزلزل میبینند و دچار تردید و اضطراب میشوند.
تحقیقات نشان داده، شبکههای اجتماعی مجازی، ارزشهای اجتماعی را متحول ساخته و دگرگونی گستردهای را در شیوههای شکلگیری هویت دینی افراد و گروهها بهوجود آوردهاند.
براساس یک تقسیمبندی نسلی، نسل سوم بیشترین کاربران فضای مجازی در ایران بوده و بیش از نسلهای دیگر در معرض آثار ناشی از شبکههای اجتماعی مجازی هستند. فضای مجازی نوعی از بحران هویت را در میان طیف گستردهای از نوجوانان به وجود آورده و این بحران هویت در زمینههای فردی، ضعف باورهای اعتقادی افراد را سبب میشود.
یعنی هرچه مدت زمان عضویت، میزان استفاده و میزان مشارکت و فعالیت ناآگاهانهی کاربران در استفاده از این فضاها افزایش پیدا کند، برجستگی هویت دینی نزد آنها کاسته میشود؛ همچنین یافتهها بر این واقعیت دلالت دارد که جوانان متناسب با نوع نیازهای دینی و مذهبی خود از فضای مجازی استفاده میکنند و پیامهای این رسانهها، بر شیوه و سبک دینداری آنها تأثیر میگذارد و قرائتهای دینی مختلف را در آنها افزایش میدهد.
این توضیحات نشان میدهد، که بسیاری از نوجوانان، جوانان و حتی بزرگسالان، خواسته و یا ناخواسته، تحت تاثیر پیامهایی هستند که از این شبکهها دریافت میکنند. شاید یکی از دلایل فعالیت بیشتر برخی کاربرانِ این شبکهها در ایام خاص مانند تاسوعا، عاشورا و اربعین حسینی، همین نکته باشد.
مرتضی کارآموزیان دانشجوی دکترای رسانه و کارشناس حوزهی فضای مجازی، در اینباره گفت: در ماه محرم، مجموعهای از جلوههای مختلف الهی، انسانی و معنوی را میتوان مشاهده کرد، به همین دلیل محرم، هرساله، مانند موجودی زنده، زمینهساز رشد انسانی است.
اما اصولا هر موجود زندهی رشد یافتهای آفتها و آسیبهایی با خود به همراه دارد، به عنوان مثال درختان و گیاهان، دارای ثمر و میوه خوش طعم هستند ولی درون خود نیز آفتهایی به همراه دارند که در صورت بیتوجهی باغبان، خشکیده و از ثمردهی خود باز میمانند.
از ایشان دربارهی دلیل گسترش پیامهای ضددینی در قالب مداحی، در فضای مجازی و در این ایام پرسیدم؛ تحلیل این کارشناس فضای مجازی این بود: از آنجا که مراسم روضه خوانی و مداحی همیشه ضد اهداف نظامهای استبدادی و استکباری بوده است، دستگاههای حکومتهای جبار عمدا روضه خوانان مزدوری را به استخدام خود درمیآوردند تا با بیان مفاهیم واهی و خرافی ذهن علاقه مندان به امام حسین(علیهالسلام) را درگیر مباحث غیر مرتبط با عاشورا کند.
کارآموزیان گفت: در ایام عزاداری محرم و صفر، با توجه به اینکه شور و شعور حسینی در فضای کشور پا بر جاست، مباحثی چون ورود برخی بدعتها و تحریفات در مراسم این ایام و مقابله با آنها بیش از پیش نمود مییابد، نکتهی قابل توجه این است که در سالهای اخیر با ظهور جریانهای فکری منحرفی چون تشیع شیرازی،این هوشیاری رنگ جدیتری به خود گرفته است.
این کارشناس فضای مجازی در ادامه افزود: فرهنگ عاشورایی و مکتب حسینی، دریایی عمیق از معانی انسانساز و تربیتی و معرفتی است و عزاداریهای محرم باید پیوند موثری با انتقال این مفاهیم داشته باشد و نیاز است با برنامههای هدفمند و اصولی در حوزهی انتقال فلسفهی عاشورایی، راه بر خرافات و عزاداریهای احساسی سد شود.
اما سوالی که مطرح میشود این است، آیا این تفکر که استکبار به دنبال بهرهبرداری از این رسانهها در جهت تضعیف دینباوری در میان تمام دینداران جهان است، حقیقت است یا توهم؟
محبوبه جهانشاهی، کارشناسارشد مدیریت رسانه در این باره میگوید: در آسیبشناسی شبکههای اجتماعی و در بررسی کارکردهای ناخوشایند آن، درنظرگرفتن انگیزههای پنهان نهفته در پشت صحنهی شبکههای مجازی و هدفهایی که گردانندگان آن دنبال میکنند، اهمیت ویژهای دارد و این موضوع فقط به جامعهی ما اختصاص ندارد. یکی از حوزههای پژوهشی در این زمینه، رویکردی است که با عنوان امپریالیسم فرهنگی یا امپریالیسم رسانهای، شهرت دارد. بر اساس این رویکرد، یکی از کارکردهای منفی شبکههای مجازی، سلطهی فرهنگی است. سلطهی فرهنگی عبارت است از: مبادلهی یک سویهی عناصر و پدیدههای فرهنگی. بر اساس این نظریه، رسانههای گروهی از جمله شبکههای مجازی، از سیاست دقیقی پیروی میکنند که قدرتهای سیاسی و اقتصادی جهان تدوین کردهاند.
به تعبیر هربرت شیلر، واژهی امپریالیسم فرهنگی، نشان دهندهی نوعی نفوذ اجتماعی است که از طریق آن، یک کشور، تصورها، ارزشها، معلومات، هنجارها، رفتارها و سبک زندگی خود را به کشورهای دیگر تحمیل می کند. در واقع، الگوی امپریالیسم فرهنگی، مسالهای اساسی در رسانههای گروهی از جمله شبکههای مجازیِ مبتنی بر اینترنت است و به همگنسازی جامعهی مخاطب میانجامد. بر اساس این دیدگاه، اینترنت به نحو عام و شبکههای مجازی به طور خاص، در جهت سلطهی فرهنگی و ترغیب به ارزشها و هنجارهای عمدتاً غیرمذهبی عمل میکنند.
قدرت های مهم سیاسی و اقتصادی، برنامه های حساب شدهای برای بهرهگیری از شبکههای اجتماعی مجازی برای نفوذ و سلطهی فرهنگی بر کشورهای دیگر دارند. کاخ سفید در پنجم ژانویه 2000 میلادی بیانیهای را با عنوان «استراتژی امنیت ملی در قرن جدید» منتشر کرد؛ در این بیانیه، افزون بر یادآوری منافع حیاتی آمریکا، از اینترنت به عنوان مهمترین ابزار دیپلماسی مردمی نام برده و تصریح شده است که «برنامهریزی ما باید به گونهای باشد که توانایی ما را برای اطلاعرسانی و تأثیرگذاری بر ملتهای دیگر در جهت منافع آمریکا تقویت کند.» این نشانهی کوچکی از حقیقت است و توهم نیست. بیگمان این سیاست میتواند آسیبهایی را برای ملتهای جهان، به ویژه کشورهای اسلامی در پی داشته باشد؛ زیرا بعضی از مردم آنچه را در شبکههای مجازی میبینند به عنوان معیار میپذیرند. از اینرو، خوگرفتن به شبکههای مجازی سبب میشود افراد، فرهنگ غربی را الگو قرار داده و سبک زندگی خود را با آن تطبیق دهند.
وقتی گفتوگوها از آسیبشناسی میگذرد، سوالی که مطرح میشود، این است، چه باید کرد؟
کارآموزیان در پاسخ به این سوال، حوزهی تربیتی را تکلیف مهم نهاد آموزش در جامعه عنوان کرد و گفت: تربیت معنوی به مراتب برعلمآموزی ارجح است و باید از سطوح پایین مدرسه تا بالاترین مدارج آموزش عالی، هویت بخشی و جریان سازی فرهنگی در کنار مهارت آموزی و پرورش استعدادهای علمی بارور شود.
وی اظهار کرد: فضای مجازی و شبکههای اجتماعی متاسفانه کانون هدفمند، در اشاعهی برخی تبلیغات غیرفرهنگی هدایت شده، قرار گرفته که باید برای پیشگیری و مقابله با آن فکر اساسی شود.
این کارشناس مسائل فضای مجازی عنوان کرد: غفلت از آسیبها و تهدیدهای فضای مجازی جایز نیست و نیاز است که مجموعهی متولیان در مرکز استان با حساسیت و برنامههای اثرگذار در ساماندهی این بخش حرکت کنند.
وی یادآور شد: دشمن در فضای مجازی به صورت آگاهانه برنامههای مخربی را برای جوانان و لایههای مختلف جامعهی ایرانی دارد و در چنین شرایطی، تکلیف حوزهی فرهنگی و متولیان امر سنگینتر است و شناخت آگاهانهی فضای مجازی و تولید محتوا، برای این عرصه از نیازهای ضروری است.
کارآموزیان خاطر نشان کرد: در چنین شرایطی نیاز است، فرصت سازی از فضای موجود، برای انتقال اطلاعات مفید، بهطورجدی مورد توجه قرار گیرد تا مخاطرات این فضا تا حدی کاهش یابد.
امید است که چنین شود.
نجمه کامیابی
[object Object]