سالانه هزاران نفر در سراسر جهان بر اثر حوادث ناشی از کار جان خود را از دست می‌دهند که در این میان فعالیت‌های ساختمانی و عمرانی یکی از پرحادثه‌ترین مشاغل محسوب می‌شوند. در بیش‌تر کشورهای جهان، این فعالیت‌ها درصدر فعالیت‌های پرمخاطره قرار دارد. حوادث صنعت ساختمان علاوه بر فراوانی از شدت بالایی نیز برخوردار است به‌طوری‌که درصد قابل‌توجهی از این حوادث منجر به فوت می‌شوند.
از سوی دیگر، ایمنی یکی از نیازهای اولیه‌ی انسان است که لزوم توجه به آن به‌ویژه در ساختمان‌سازی امری اجتناب‌ناپذیر و الزام‌آور است.
به همین سبب با مهندس مریم بهرامی، کارشناس ارشد معماری و استاد دانشگاه گفت‌وگو کردیم.
در صنعت ساختمان، ایمنی به چه معناست؟
ایمنی عبارت است از مصون و محفوظ بودن، سلامت و بهداشت کلیه‌ی کارگران، ساکنان و افرادی که به نحوی با عملیات ساختمانی در ارتباط‌اند و یا در ساختمان و نزدیکی آن فعالیت و زندگی می‌کنند.
به‌طور کلی اگر بخواهیم تقسیم‌بندی کلی در مورد ایمنی یک ساختمان داشته باشیم بحث ایمن بودن بنا در دو مرحله‌ی حین اجرا و در هنگام تجهیز کارگاه و پس از اجرا و در مرحله‌ی بهره‌برداری از آن مطرح می‌شود.
برای ایمنی قوانین مشخصی داریم؟
از نگاه مهندسی معماری، در میان مباحث بیست و یک گانه‌ی مقررات ملی ساختمان، مبحث دوازدهم، ضوابطی را به منظور تأمین ایمنی و حفاظت کار هنگام اجرای عملیات ساختمانی تعیین کرده است. در مبحث سوم الزامات مربوط به حفاظت ساختمان‌ها در مقابل حریق و آتش‌سوزی آورده شده است. قوانین مربوط به سطوح خارجی ساختمان از جمله سطوح شیشه‌ای در مبحث چهارم دیده می‌شود و در نهایت در مبحث پانزدهم هم توضیحاتی در مورد حفاظت آسانسور و پله برقی در برابر آتش ارایه‌ی شده است.
برای ایمنی کارگاه‌های ساختمانی، چه باید کرد؟
در رابطه با تجهیز کارگاه، در هر کارگاه ساختمانی وظیفه‌ی مجری ذی‌صلاح است تا اقدامات لازم را در این زمینه به‌عمل آورد. هر گاه مهندس ناظرِ عملیات ساختمانی، مواردی را خلاف ایمنی مشاهده کند باید ضمن تذکر کتبی به مجری، مراتب را به مرجع رسمی ساختمان اعلام کند.
آیا آماری از خسارت‌های وارد شده، در این زمینه داریم؟
آمار دقیقی از آسیب‌های پیش‌آمده نداریم اما طبق آمار و ارقام حوادث کارگاهی از سال ۹۱ تا ۹۵، بیش‌ترین آمار حادثه‌دیدگان مربوط به سقوط از بلندی و یا برخورد جسم سخت است. این حوادث هم ناشی از محصور نکردن پرتگاه‌ها و عدم استفاده و تجهیز کارگاه به وسایل و تجهیزات ایمنی است. متأسفانه علی‌رغم این همه تاکید بر رعایت قوانین، هنوز در بسیاری از کارگاه‌های ساختمانی شاهد عدم رعایت نکات ایمنی هستیم.
برای ایمنی کارگاه‌ها چه نکاتی را باید رعایت کرد؟
نرده‌ی موقت از وسایل و سازه‌های حفاظتی کارگاه ساختمانی به‌شمار می‌رود که برای جلوگیری از سقوط افراد بایستی نصب شود. ارتفاع آن نباید از ۹۰ سانتی‌متر کم‌تر و از ۱۱۰ سانتی‌متر بیش‌تر باشد. همچنین بایستی تمهیدات لازم جهت برپا کردن راهروی سرپوشیده‌ی موقت در پیاده‌روها جهت جلوگیری از پرتاب شدن مصالح، وسایل و تجهیزات ساختمانی بر روی سر عابران در نظر گرفته شود. در بخش ایمنی فردی وجود وسایل حفاظت فردی مانند کلاه، کفش، دست‌کش، ماسک، کمربند نجات و ... باید به تعداد لازم در کارگاه وجود داشته باشد.
چرا حوادث در ساختمان‌سازی زیاد است؟
بی‌توجهی به ایمنی در ساختمان که علاوه بر کاربران، افراد و تجهیزات اطراف ساختمان را نیز تهدید می‌کند، در کنار عطش به سود اقتصادی بیش‌تر و میل به ساخت سریع ساختمان‌ها، باعث افزایش احتمال وقوع حوادث می‌شود.
در چه بخش‌هایی دیگری باید نکات ایمنی رعایت شود؟
پس از تجهیز کارگاه، نوبت به اجرای قسمت‌های مختلف اجزای ساختمانی چون گودبرداری، انجام اسکلت و سقف، تیغه‌های داخلی، دیوارهای بیرونی و نما می‌رسد. در عملیات خاکی باید ساخت سازه‌ی نگهبان و گودبرداری هم‌زمان انجام شود. در صورت وجود خطری برای پایداری جداره‌های گود و ساختمان‌های مجاور باید با نصب شمع، سپر و مهارهای مناسب و رعایت فاصله‌ی مناسب، پایداری آن تأمین شود.
برای ایمنی ساختمان‌ها در هنگام بروز حوادث، چه نکاتی را باید رعایت کرد؟
مهندس معماری و همچنین سازمان آتش‌نشانی شهرداری متولی بحث حفاظت ساختمان در برابر حریق و آتش‌سوزی می‌باشند. خوشبختانه امروزه برخلاف سهل‌انگاری‌های گذشته، توجه به انطباق نقشه‌های معماری با ضوابط مبحث سوم وپانزدهم مقررات ملی در دستور کار قرار گرفته است. در حال حاظر قرارگیری آسانسور در میان باکس پله سه بازویی مردود است زیرا در این حالت چاه آسانسور به‌عنوان دودکش وکانال هوایی عمل کرده و مانع از فرار ساکنان از طریق دستگاه پله می‌شود. همچنین باکس پله و آسانسور باید از طبقه‌ی همکف تا آخرین طبقه با دیوار مقاوم در برابر آتش با قابلیت تحمل بیش‌تر از یک ساعت دودبند شوند که در اثر آتش‌سوزی در طبقات، گاز و دود مسموم کننده به آن وارد نشده و راه دست‌رسی فرار فراهم باشد. به منظور جلوگیری از گسترش آتش به درون باکس پله از درب‌های ضدحریق استفاده می‌شود که جهت بازشوی آن در طبقه‌ی تخلیه خروج (همکف) به سمت خارج می‌باشد.
هنگام آتش‌سوزی ساختمان‌ها، آسانسورها می‌توانند نقش حیاتی در تخلیه‌ی ساختمان و نجات افراد داشته باشند در حالی‌که همیشه این پیغام در آسانسورها نصب می‌شود که از آن‌ها هنگام آتش‌سوزی استفاده نشود. هنگام وقوع حریق مشکلات تخلیه خصوصاً برای سالمندان و بیماران پیش می‌آید. به همین منظور استفاده از آسانسور در مواقع آتش‌سوزی در صورتی مجاز است که آسانسور در اختیار افراد ذی‌صلاح یا آتش‌نشان قرار گیرد تا بتوانند با راندمان بیش‌تر عملیات تخلیه را انجام دهند. علاوه بر آن آسانسور دارای گواهینامه « تاییدیه ایمنی و عملکرد» از اداره‌ی کل استاندارد باشد.
برای اجرای نما هم رعایت نکات ایمنی مثل زمان ساخت بنا، مهم است؟
ملاحظات ایمنی در حوزه‌ی طراحی و اجرای نمای ساختمان‌ها هم اهمیت زیادی دارد. این موضوع مربوط به حفاظت در مرحله‌ی بهره‌برداری از بنا و در حیطه‌ی وظایف مهندس معماری است.
با توجه به قرارگرفتن بخش قابل توجهی از کشور ما در مناطق لرزه‌خیز و همچنین مناطق با باد شدید، ایمنی نمای ساختمان در این شرایط از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اولین قسمتی از هر ساختمان که ممکن است فرو بریزد نمای ساختمان است و به همین علت باید به آن اهمیت ویژه‌ای داده شود.آیین نامه‌ی موجود برای مقاومت ابنیه در برابر زلزله «آیین‌نامه ۲۸۰۰» است. هدف از این آیین‌نامه تعیین حداقل ضوابط و مقررات برای طرح و اجرای ساختمان‌ها در برابر اثرهای ناشی از زلزله است.
نشریه شماره ۷۱۴ هم که دستورالعمل طراحی سازه‌ای و الزامات و ضوابط عملکردی و اجرایی نمای خارجی ساختمان‌ها را ارایه می‌دهد، با هم‌کاری سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تهیه و تنظیم شده است. ﻣﺤﺪوده‌‌ی ﮐﺎرﺑﺮد اﯾﻦ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﻧﻤﺎﻫﺎی ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ. اﯾﻦ ﺿﻮاﺑﻂ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﭘﺎﯾﺪاری ﻧﻤﺎ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺎزه ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و دﯾﻮارﻫﺎی ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﻧﻤﺎ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﺿﻮاﺑﻂ ﺳﺎزه‌ای، اﺳﺘﺎﻧﺪارد 2800 را رعایت کرده باشد؛ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦﺻﻮرت، آﺳﯿﺐﻫﺎی وارده ﺑﻪ ﻗﺎبﺳﺎزه‌ای و دﯾﻮارﻫﺎی ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪه‌ی ﻧﻤﺎ ﺑﺎﻋﺚ آﺳﯿﺐ دﯾﺪن و ﺧﺮاﺑﯽ ﻧﻤﺎ می‌شود.
از تجربه‌ی زلزله‌ی کرمانشاه باید برای ایمنی نمای ساختمان استفاده شود زیرا همان‌طور که در تصاویر منتشر شده مشاهده شد آسیب اصلی در تخریب آپارتمان‌ها ضعف اتصال نما به سازه بود که به‌راحتی فرو ریخت.در این زلزله سازه اصلی مجتمع‌های مسکونی آسیب ندید اما دیوارهای پیرامونی و نما به درستی با سازه اتصال نداشته و مهار نشدند. اهمیت استحکام نمای ساختمان مساله مهمی است که از خسارات وارد شده به ساختمان و خسارات جانی کم می‌کند.
هر نوع نمایی با هر نوع مصالح ساختمانی و با هر هزینه‌ای که ساخته شود، علاوه بر زیبایی ظاهری و آرامش بصری، باید بتواند آسایش و ایمنی ساکنان و شهروندان را فراهم کند. برای این منظور باید قطعات، اجزا و اتصالات نما توانایی تحمل بارهای باد، زلزله و همچنین جابه‌جایی‌های نسبی وارد بر آن را داشته باشد و پایداری خود را حفظ کند. نما باید در مقابل ضربات در طول دوره‌ی بهره‌برداری مقاوم باشد. این ضربات می‌تواند شامل ضربات سنگین اتومبیل‌ها، ضربات ناشی از برخورد افراد یا سایر اجسام باشد. لذا توجه به شیوه‌ی اجرای نما از اهمیت زیادی برخوردار است و اهمیت حضور مجری و ناظر مقیم در ساخت و ساز پر رنگ‌تر می‌شود.
در هنگام ساختمان سازی یا خرید خانه، برای اطمینان از نمای ساختمان چه مواردی را باید بررسی کنیم؟
در طراحی نمای ساختمان‌ها در برابر بارهای وارده سه عامل باید بررسی و کنترل شود. اتصال نمای ساختمان‌ها به تکیه‌گاه باید قادر به تحمل نیروهای وارده به نما ناشی از بار باد، زلزله و اثرات ضربه باشد. تکیه‌گاه نما و اتصال آن به سازه هم باید توانایی انتقال بار به سازه را داشته باشد. نمای ساختمان‌ها هم باید قادر به تحمل جابه‌جایی نسبی و تغییرشکل‌های تعریف شده را داشته باشد. جدار خارجی می‌تواند شامل دیوار خارجی و نمای چسبیده به آن بوده (نمای چسبانده شده) و یا شامل نما و سازه‌ی مجزای نگهدارنده‌ی نما که به آن متصل است باشد (نمای پرده‌ای).
منظور ما در این‌جا ﻧﻤﺎﻫﺎی ﭼﺴﺒﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﺎﻫﺎی ﺳﻨﮕﯽ، آﺟﺮی، ﺳﺮاﻣﯿﮑﯽ و ﻧﻤﺎی آﺳﺘﺮﺳﯿﻤﺎﻧﯽ میﺑﺎﺷﺪ. اتصال نمای ساختمان به دیوار پشتیبان و سازه با مهاربندی انجام می‌شود. مهاربندی دیوارهای خارجی و اتصال آن به تیر و ستون (سازه) با استفاده از تسمه، شاخک فلزی و نبشی‌کشی قابل اجرا است. از علل اصلی تخریب دیوارهای خارجی در هنگام زلزله همین عدم اجرای میان قاب یا وال پست می‌باشد.
توصیه می‌شود که اجزای غیرسازه‌ای مانند دیوارهای داخلی و خارجی طوری اجرا شوند که تا حد امکان مانعی برای حرکت اعضای سازه‌ای (تیر و ستون) در زمان زلزله ایجاد نکنند. به‌منظور جداسازی، دیوارهای پیرامونی با فاصله‌ای اندک در حدود ۲ تا ۳ سانتی‌متر از ستون قرار می‌گیرند و لایه‌ای از فوم در این فاصله تعبیه می‌شود، تا از تأثیر مستقیم میان قاب بر قاب یا اسکلت ساختمانی جلوگیری شود. در روش دیگر، اتصالات دیوارهای غیرسازه‌ای پیرامونی به سقف یا تیر، به دیوار اجازه می‌دهد که حرکت افقی خود را در صفحه و همچنین حرکت قائم را با آزادی انجام دهد و تنها از حرکت عمود بر صفحه جلوگیری کند. این‌گونه مهارها به وسیله‌ی نبشی و میلگرد انجام می‌شود.
مسئولیت اجرای این موارد برعهده‌ی کیست؟
ترسیم جزییات اجرایی در نقشه‌های معماری فاز دو در خصوص مهار کلیه‌ی دیوارهای غیرسازه‌ای داخلی، پیرامونی، نما، جان پناه و قطعات الحاقی توسط طراح معماری با هماهنگی طراح سازه و در صورت لزوم درج توضیحات الزامی است. مهندسان ناظر معماری و عمران بایستی به صورت مشترک بر رعایت این جزئیات نظارت کنند.
در بیش‌تر موارد خسارات ایجاد شده نه از نبود قانون بلکه از عدم اجرا و به عبارت دیگر اجرای ضعیف و نظارت ناقص بر آن است.
در بعضی از نماها از شیشه استفاده می‌شود؛ در این شرایط چه نکاتی را باید رعایت کرد؟
در نماهای شیشه‌ای، پنجره‌های بزرگ به‌خصوص پنجره‌های مشرف به پیاده‌رو، باید دارای شیشه‌های ایمن باشند. این شیشه‌های ایمن در برابر خرد شدن، ایمنی بالایی دارند یا پس از خردشدن در قاب خود باقی می‌مانند. ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﻧﻤﺎﻫﺎی ﺷﻴﺸﻪﺍی ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺩﺭ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻥﻫﺎی ﻣﺴﻜﻮنی ﻣﻤﻨﻮﻉ ﺍﺳﺖ. در ساختمان‌های غیرمسکونی بیش از چهار طبقه و ﺩﺍﺭﺍی ﻧﻤﺎی ﺷﻴﺸﻪﺍی پیوسته رعایت حداقل فاصله ۲ متر بین خط نمای شیشه‌ای تا حد محدوده‌ی زمین الزامی‌ست.
نماهای سنگی چه خطری دارند؟
وزن ﺳﻨﮓ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﻮاع ﻧﻤﺎها بیش‌تر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﯿﺮوی زﻟﺰﻟﻪی ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﻪ آن وارد ﺷﻮد و اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﺻﻮرت ﻣﻬﺎر ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺪا ﺷﺪن ﺳﻨﮓ از ﺳﻄﺢﻧﻤﺎ و ﺳﻘﻮط آن ﻣﯽﺷﻮد. در نماهای سنگی باید این اطمینان حاصل شود که اسکوپ یا مهارکننده‌ی سنگ پلاک بر روی بدنه‌ی ساختمان یا پشت‌بند به درستی اجرا شده باشد. در غیر این‌صورت گیرداری سنگ با دیوار تأمین نمی‌شود. بنابراین نماهایی که با دیوارها به‌طور چسبان اجرا می‌شوند باید به نحو مناسبی در داخل دیوارها مهار شوند. در این موارد استفاده از ملات به تنهایی کافی نیست. ﻧﻤﺎی آجری ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺴﺖﻫﺎﯾﯽ از ﺟﻨﺲ ﻓﻮﻻد ﺿﺪزﻧﮓ ﯾﺎ دارای ﭘﻮﺷﺶ ﮔﺎﻟﻮاﻧﯿﺰه در ﻓﻮاﺻﻞ ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎ ﻣﺴﺎوی۶۰ ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ ﺑﻪ دﯾﻮار ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﻣﺘﺼﻞ ﺷﻮد. ﻧﻤﺎﻫﺎی اﻧﺪود ﺳﯿﻤﺎﻧﯽ از دﺳﺘﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺗﺮد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در ﮐﻤﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﮑﺎنﻫﺎ، اﯾﻦ اﻧﺪودﻫﺎ دﭼﺎر ﺗﺮك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﮑﺎنﻫﺎ، ﻧﻤﺎ دﭼﺎر ﺧﺮاﺑﯽ بیش‌تر ﺷﺪه و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺗﺒﻠﻪ ﮐﺮده و از زﯾﺮﺳﺎزی ﺟﺪا ﻣﯽشوند. ﺗﻌﻤﯿﺮ اﻧﺪودﻫﺎی ﺳﯿﻤﺎﻧﯽآﺳﯿﺐدﯾﺪه ﺑﺮ اﺛﺮ زﻟﺰﻟﻪ، ارزان ﺑﻮده و ﺧﺴﺎرتﻫﺎی ﻣﺎﻟﯽ وارده ﻣﺤﺪود ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﻣﺎ زﻟﺰﻟﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺮاﺑﯽ ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﯽ از اﯾﻦ ﻧﻤﺎﻫﺎ ﺷﺪه و ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺴﺎرات ﺟﺎﻧﯽ در اﺛﺮ اﻓﺘﺎدن و ﺟﺪا ﺷﺪﮔﯽ ﻗﻄﻌﺎﺗﯽ از ﻧﻤﺎ و ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺴﺪود ﺷﺪن راه شود.
به جز نظارت کارشناسان، چه راه دیگری برای افزایش ایمنی توصیه می‌کنید؟
علاوه بر رعایت اجرای صحیح و نظارت دقیق بر عملیات ساختمانی توسط مجریان ذی‌صلاح و مهندسان ناظر، یکی از راه‌کارهای دیگری که می‌توان برای جلوگیری از بروز خسارات ساختمانی و جانی پیشنهاد داد، داشتن بیمه‌ی تضمین کیفیت ساختمان در طول دوره‌ی بهره‌برداری است. بدین صورت که شرکت‌های بیمه‌ای باید بر ساخت و ساز نظارت کنند و مطمئن شوند که این ساختمان در مقابل تمام حوادث مقاوم است. در غیر این‌صورت بیمه مسئول جبران خسارت‌های ناشی از ضعف و سهل‌انگاری در ساخت و یا جزییات اشتباه می‌شود. به همین سبب، این شرکت‌ها برای این‌که متحمل چنین هزینه‌های سنگینی نشوند خبره‌ترین مهندسان را در چارچوب ضوابط و قواعدی به خدمت می‌گیرند تا در دوره‌ی ساخت، بر عملیات ساختمانی نظارت کامل داشته باشند. طبیعی است این شرکت‌ها می‌توانند شرایطی مثل مجری ذی‌صلاح و ناظر مقیم و ... را به کارفرماها دیکته کنند چون در غیر این صورت ساختمان‌ها به‌دلیل عدم بیمه یا غیرقابل فروش می‌شوند و یا به‌دلیل رعایت نکردن برخی مسایل آن‌قدر هزینه‌های بیمه‌شان بالا می‌رود که برای کارفرماها رعایت اصول، اقتصادی‌تر خواهد بود.
سخن آخر...
در آخر می‌توان گفت علت اصلی تخریب‌ها عدم نظارت بر ساخت و ساز است وگرنه زلزله حادثه‌ی طبیعی است که در همه‌ی دنیا اتفاق می‌افتد ولی ما چون نظارت دقیقی بر ساخت و سازهای‌مان نداریم زلزله را بلا می‌نامیم.
نجمه کامیابی
