از شاخص‌های مهم بهداشتی، میزان مرگ مادران است.
از شاخص‌های مهم بهداشتی، میزان مرگ مادران است. این میزان در سال 1385در کشورمان حدود 22 در100000 تولد زنده گزارش شده است. توسعه‌ی اجتماعی-اقتصادی کشورها در گرو داشتن منابع انسانی سالم است و این مادران سالم هستند که در سلامت نسل آینده نقش کلیدی دارند. امروزه آموزش تغذیه‌ی مناسب به مادران باردار برای پیش‌گیری از سوء تغذیه، کاهش عوارض بارداری و مرگ و میر ناشی از آن ضروری است.
تامین نیازهای تغذیه‌ی خانم باردار، از یک طرف برای حفظ سلامت مادر و پیش‌گیری از کاهش ذخایر بدن از ریزمغذی‌ها ضروری بوده و از طرف دیگر جنین رشد بسیار سریعی دارد و وزن او از یک گرم در هشت هفتگی به حدود 3200 گرم در هفته‌ی چهلم می‌رسد. از هفته‌ی سوم جنینی در هر دقیقه 250هزار سلول مغزی تکثیر پیدا می‌کند؛ جنین برای ثکثیر سریع سلول‌های خود نیاز ویژه‌ای به انواع مواد مغذی دارد که باید از طریق تغذیه‌ی مناسب مادر تامین شود. دانش مادر در زمینه‌ی رعایت تنوع و تعادل غذایی در این زمان و نقش آن در وزن گیری مناسب دوران بارداری، سهم مهمی در تامین سلامت مادر و جنین دارد.
• مراقبت‌های تغذیه‌ای در بارداری
مراقبت‌هایی که در این دوران لازم است توسط پزشک و یا ماما پیگیری شود عبارتند از:
- ارزیابی وضعیت تغذیه‌ی خانم‌های باردار
- آموزش اصول تغذیه‌ی مناسب به خانم‌های باردار
- آموزش نحوه‌ی مصرف مکمل‌های ویتامین و املاح در دوران بارداری
- ثبت وزن و پایش وزن‌گیری در طول بارداری طبق برنامه‌ی زمان‌بندی تعیین شده
• اصول تغذیه‌ی مناسب
خانم‌های باردار می‌توانند بدون داشتن رژیم مخصوص و جداگانه، نسبت به قبل از بارداری، مقدار بیش‌تر و متنوع‌تری غذا مصرف کنند.
خانم‌های باردار هم باید مانند سایر افراد خانواده هر روز از 4 گروه غذایی اصلی استفاده کنند، آن‌چه که در تغذیه‌ی خانم‌های باردار اهمیت دارد رعایت تنوع و تعادل در مصرف مواد غذایی می‌باشد.
• چگونه می‌توان تعادل وتنوع را در برنامه‌ی غذایی روزانه رعایت کرد؟
بهترین راه برای اطمینان از مصرف متعادل و متنوع مواد غذایی در روز استفاده از همه‌ی گروه‌های غذایی یعنی گروه نان و غلات، گروه میوه‌ها و سبزی‌ها، گروه شیر و لبنیات و گروه گوشت، تخم‌مرغ، حبوبات و مغزهاست.
تعادل به معنی مصرف مقادیر کافی از موادغذایی است و تنوع یعنی مصرف انواع موادغذایی که در گروه‌های غذایی قرار دارد.
در هر گروه غذایی، مواد با ارزش غذایی تقریبا یکسان قرار دارد و می‌توان از یکی به جای دیگری استفاده کرد. بنابراین انواع موادغذایی مورد نیاز مادران باردار، در قالب گروه‌های غذایی معرفی می‌شود.
• گروه‌های غذایی اصلی
1- گروه نان و غلات:
این گروه شامل انواع نان، برنج، ماکارونی، رشته، گندم، جو و ذرت می‌باشد.
مقدار توصیه شده از موادغذایی این گروه 11-7 سهم در روز است که هر سهم معادل: یک برش نان سنگک، تافتون یا بربری به اندازه‌ی یک کف دست (حدود10×10 سانتیمتر مربع یا حدود 30 گرم) یا 4 برش نان لواش، نصف لیوان غلات پخته مانند برنج یا ماکارونی است.
غلات منابع خوب تولید انرژی هستند و به سرعت در بدن مصرف شده و انرژی لازم را تامین می‌کنند. هم‌چنین غلات سبوس نگرفته سرشار از فیبر هستند. فیبر در تنظیم حرکات روده‌ها و پیش‌گیری از یبوست که در دوران بارداری شایع است نقش دارد. پروتئین، آهن و ویتامین‌های گروه B از دیگر ترکیبات موجود در این گروه مواد غذایی هستند. نقش این ترکیبات در بدن، رشد و سلامت سیستم عصبی می‌باشد.
به مادران باردار و شیرده توصیه می‌شود:
• ازغلات پرفیبر و نان سبوس‌دار (مانند سنگک، تافتون و بربری ) استفاده کنند.
• هم‌چنین می‌توانند از غلات حجیم شده مثل شیرین گندمک به هم‌راه شیر استفاده کنند.
•بهتر است برنج را به هم‌راه حبوبات استفاده کنند.
• 2- گروه میوه‌ها و سبزی‌ها:
سبزی‌ها و میوه‌های خام تامین کننده‌ی ویتامین C و بتا کاروتن (پیش‌ساز ویتامین A) و انواع ویتامین گروه B و مقداری آهن مورد نیاز بدن هستند. هرچه یک ماده‌ی غذایی گیاهی رنگ تیره‌تری داشته باشد (اعم از سبز، نارنجی یا قرمز ) از نظر بتا کاروتن غنی‌تر است.
ویتامین‌های محلول در آب (شامل ویتامین B و C )بسیار حساس و ناپایدار است و عواملی چون شست‌وشوی زیاد، قرار گرفتن در معرض هوا یا نور خورشید، پختن به مدت طولانی به خصوص در ظروف در باز و هم‌راه آب زیاد بدون مصرف آب آن، سبب تخریب و به هدر رفتن آن‌ها می‌شود.
نقش ویتامین‌های موجود در این گروه در بدن عبارتند از:
• افزایش مقاومت در برابر عفونت‌ها
• کمک به التیام زخم‌ها
• تامین سلامت چشم و بینایی
• کمک به سوخت و ساز مواد در بدن
میوه‌ها:
از میوه‌های مختلف به‌طور متوسط بایستی 3 الی 4 سهم در روز استفاده شود. هر سهم از میوه‌ها به‌عنوان مثال معادل: یک عدد سیب، پرتقال یا موز متوسط، نصف لیوان کمپوت یا میوه‌ی پخته، 3 عدد زردآلو، نصف لیوان حبه‌ی انگور، یک چهارم طالبی متوسط، نصف لیوان آب میوه یا یک سوم لیوان آب لیمو ترش یا دو قاشق غذا خوری میوه‌ی خشک (برگه) می‌باشد.
با توجه به اهمیت این گروه، برای مصرف بهتر میوه‌ها می‌توان توصیه‌های زیر را به‌کار گرفت:
• برای ایجاد تنوع در مصرف میوه‌ها، سالاد میوه تهیه شود.
• به‌جای مصرف نوشابه‌ی گازدار مصرف آب میوه‌های تازه توصیه می‌شود.
• در وعده‌ی صبحانه نیز مصرف انواع میوه‌ها یا آب میوه توصیه می‌شود.
• از انواع میوه‌ها به‌عنوان میان وعده استفاده شود.
• در فصل تابستان از میوه‌های متنوع و تازه مصرف شود.
• در فصل سرد میوه‌های خشک مانند کشمش، توت خشک، انجیرخشک، برگه هلو، زردآلو یا آلوی خشک به‌عنوان میان وعده پیشنهاد می‌شود.
• از آن‌جایی که میوه نسبت به آب‌میوه فیبر بیش‌تری دارد، در صورت ابتلا به یبوست به جای آب‌میوه، خود میوه‌ها (بعد از شست‌وشوی کامل) با پوست (در انواعی که پوست آن‌ها نیز قابل مصرف می‌باشد) میل شود.
سبزی‌ها:
سبزی‌ها شامل سبزی‌های ریشه‌دار (پیاز، هویج، سیب زمینی، شلغم) و سبزی‌های برگ‌دار (سبزی خوردن، کاهو، کلم، اسفناج) سبزی‌های ساقه‌دار (کرفس) سبزی‌های گل‌دار (گل کلم) و سبزی‌های میوه‌دار مانند ( خیار، گوجه فرنگی، کدو و بادمجان) است.
مقدار توصیه شده از سبزی‌ها به‌طور متوسط 5-4 سهم در روز است که هر سهم معادل یک لیوان سبزی خام برگ‌دار یا سالاد سبزیجات (شامل: گوجه، کاهو، کلم، فلفل سبز و دلمه‌ای و...) یا نصف لیوان سبزیجات پخته می‌باشد.
• 3-گروه شیر و لبنیات:
مواد این گروه از منابع تامین کلسیم، فسفر، پروتئین، و ویتامینA و B بوده و شامل شیر، پنیر، کشک و بستنی می‌باشد.
این گروه از موادغذایی، منبع بسیار خوبی از کلسیم مورد نیاز برای بدن مادر جهت حفظ سلامت واستحکام استخوان‌ها، دندان‌ها و حفظ ذخیره‌ی کلسیم بدن مادر است و در ساخت‌وساز استخوان‌ها و دندان‌های جنین نیز بسیار مهم است. نیاز به کلسیم در دوران بارداری و شیردهی مانند دوران قبل از بارداری 100 میلی گرم در روز است ولی جذب کلسیم در بدن مادر باردار افزایش می‌یابد. در دوران بارداری بدن مادر 30 گرم ذخیره می‌کند که بخش عمده‌ی آن ( 25 گرم ) صرف تشکیل استخوان‌های جنین می‌شود و تنها حدود 5 گرم آن در بدن مادر ذخیره می‌شود. بنابراین برای جلوگیری از برداشت ذخایر مادر، مصرف لبنیات به میزان کافی توصیه می‌شود.
از موادغذایی این گروه در دوران بارداری و شیردهی مصرف حداقل 4 - 3 سهم در روز توصیه می‌شود؛ هر سهم معادل یک لیوان شیر، یک لیوان ماست، 60 - 45 گرم پنیر کم چرب (معادل دوقوطی کبریت)، یک لیوان کشک و یا 5/1 لیوان بستنی می‌باشد.
در مورد این گروه موادغذایی توصیه می‌شود:
• از شیر کم چربی و پنیر کم نمک استفاده شود.
• پنیر علاوه بر صبحانه به هم‌راه سبزیجات و یا در سالاد مصرف شود.
• از کشک در انواع آش‌ها و یا غذاهایی مانند کدو و یا بادمجان استفاده شود.
• 4-گروه گوشت، تخم مرغ، حبوبات ومغزها:
این گروه شامل انواع گوشت سفید و قرمز، ماهی، دل، جگر، تخم مرغ، عدس، نخود و لوبیا، پسته، بادام، گردو و... است.
این مواد از عمده‌ترین منابع تامین کننده‌ی پروتئین مورد نیاز برای جنین، شیر خوار و مادر می‌باشد. علاوه بر پروتئین، این گروه منابع خوبی از آهن، روی و ویتامین‌های گروهB نیز هستند. نقش این ترکیبات در بدن خون‌سازی، تکامل سیستم عصبی و رشد است.
مقدار توصیه شده از مواد این گروه حدود سه سهم در روز است که هر سهم معادل 60 گرم گوشت قرمز یا ماهی یا مرغ، نصف لیوان حبوبات خام یا یک لیوان حبوبات پخته، دو عدد تخم مرغ یا نصف لیوان از مغزها می‌باشد.
به مادران توصیه می‌شود:
• از مرغ یا جوجه‌ی پخته یا آب‌پز شده هم‌راه با برنج، سبزیجات و یا به صورت سوپ مرغ و جوجه استفاده کنند.
• از تخم مرغ بهتر است به‌صورت آب پز استفاده کرده واز مصرف زرده‌ی آن به‌صورت خام و یا نیم‌بند خودداری کنند.
• انواع مغزها مانند پسته، بادام، گردو و فندق نیز منابع خوبی از پروتئین و آهن هستند و می‌توان به‌عنوان میان وعده از نوع خام آن‌ها (که نمک کم‌تری دارد) استفاده کرد.
• از ماهی حداقل دو وعده در هفته استفاده کنند. زیرا مصرف ماهی در تکامل سیستم عصبی و افزایش قوای ذهنی جنین بسیار موثر است.
• در طبخ انواع گوشت دقت شود تا کاملا مغز پخت شود.
منابع:
1- مراقبت‌های مادر وکودک، خانواده سالم جامعه سالم (تابستان 88)
2- سلامت مادران مجموعه آموزش کتب بهورزی (1385)
3- راهنمای کشوری تغذیه دوران بارداری و شیردهی (1387)
