با محبت و نظارت، فرزندان خود را در مقابل مواد مخدر واکسینه کنیم

وقتی از مواد مخدر صحبت می‌شود، در ذهن اغلب افراد موادی مثل شیشه تداعی می‌شود؛ در صورتی که قلیان و سیگار هم جزو مواد مخدر محسوب می‌شوند. به‌طور کلی مواد مخدر شامل 12 گروه می‌شود که یک گروه آن دخانیات شامل سیگار و قلیان است. قلیان در بین نوجوانان بیش‌تر رایج و مشهود است و به‌رغم این که ادعا می‌شود که در قلیان‌سراها به نوجوانان قلیان نمی‌دهند، اما گاهی در مراجعاتی که داشتیم دیده شده که دانش‌آموزان بعد از ساعت مدرسه به این مراکز مراجعه کرده و قلیان می‌کشند. مصرف ماری‌جوانا و ناس هم دیده شده؛ ولی در مورد این‌که میزان مصرف و روند پایین آمدن سن شروع مصرف چگونه است، هنوز مطالعه‌ی دقیق و علمی جدیدی انجام نشده است.

• با محبت و نظارت، فرزندان خود را در مقابل مواد مخدر واکسینه کنیم
اعتیاد یک نوجوان به مواد مخدر از چند مسیر ممکن است رخ دهد؛ یکی به علت مسایل بیولوژیکی است که در مغز فرد رخ می‌دهد. ارث هم می‌تواند نقش داشته باشد؛ اگر پدر یا مادر به مصرف سیگار وابسته باشند، این ارث را به فرزندان خود هم منتقل می‌کنند. مسیر دوم، خصوصیات شخصیتی است که ممکن است ازطریق ارث منتقل شود ازجمله هیجان‌زدگی، نداشتن توانایی نه نگفتن و تلاش برای جلب رضایت همه.
در افراد هیجان‌طلب و کسانی که رفتارهای تکانه‌ای دارند، احتمال گرایش به سمت مواد بیش‌تر است. مسیر دیگری که ممکن است به اعتیاد منجر شود، شرایط خانوادگی و جامعه‌ی کوچک اطراف فرد است. جامعه‌ی کوچک شامل محله، مدرسه و دوستان می‌شود. برای پیش‌گیری از اعتیاد نوجوانان، خانواده‌ها باید خود را اصلاح کرده و دو نکته را رعایت کنند؛ این دو نکته‌ی اساسی محبت و نظارت است. والدین از رفتارهای افراطی پرهیز کنند؛ پدر و مادری که یک لحظه قربان صدقه‌ی بچه‌اش می‌رود و اگر عصبانی شد، جلوی همه، بچه را کتک می‌زند و تحقیر می‌کند، موجب آسیب و ضربه‌های روحی عمیق به فرد می‌شود. لازمه‌ی نظارت هم دوستی است. این‌که مثل پلیس بالای سر بچه باشیم، تاثیر برعکس دارد. نظارت باید در حدی باشد که نوجوان بداند سایه‌ی ما بالای سرش هست؛ این‌که کجا می‌رود، برای ما مهم است و حمایتش می‌کنیم. گاهی از او بپرسیم کجا بودی؟ و برخی قوانین را به او یادآوری کنیم؛ مثل این‌که وقتی پدر و مادر در خانه نیستند، نباید دوستانش را به خانه بیاورد. خانواده‌ها معمولا احساس می‌کنند برای فرزندان‌شان سنگ تمام گذاشته‌اند و می‌گویند برای‌شان همه چیز خریده‌ایم؛ آن‌ها را در انواع کلاس‌ها ثبت‌نام کرده‌ایم و همه‌ی تلاش‌مان برای راحتی و خوشبختی آن‌هاست؛ در حالی‌که غافل‌اند که این کارها مانع گرایش به سمت مصرف مواد مخدر نیست و حتی اگر نظارت درستی نشود، همین کارهایی که برای بچه‌ها انجام می‌دهند، ممکن است موجب گرایش به مصرف مواد مخدر هم بشود. برای مثال با خرید تبلت در سن پایین، بچه را کاملا مکانیکی بار می‌آوریم و ذهن کودک با محبت رشد نمی‌کند، بلکه با ابزارها و نرم‌افزارهای غیرواقعی پر می‌شود. پدر و مادرها باید برای بچه‌ها وقت بگذارند و حوصله به خرج دهند؛ این محبت واقعی است.

• 85 درصد نوجوانان ازطریق دوستان‌شان به سمت مواد مخدر کشیده می‌شوند
علاوه بر این والدین توجه دقیقی به دوستان فرزندان‌شان داشته باشند؛ در مورد 85 درصد نوجوانانی که به سمت مصرف مواد مخدر کشیده می‌شوند، اولین جرقه‌ ازطریق دوستان‌شان زده می‌شود. بنابراین پدر و مادرها باید مراقب دوستان فرزندشان باشد و دوستان فرزندشان در محله‌، مدرسه، سرویس و حتی فامیل را زیر نظر داشته باشند. مهم‌تر از همه این‌که سعی کنند خودشان دوست او باشند. اگر نوجوان اجازه داشته باشد با پدر و مادرش درد دل کند، به راه خلاف کشیده نمی‌شود. کم‌بود محبت در خانواده موجب گدایی محبت در سایر محیط‌ها می‌شود.

• محبت مادر در پیش‌گیری از گرایش به مصرف مواد مخدر بسیار موثر است
جهانی شدن و مدرنیزه شدن جوامع یکی از عوامل موثر دیگر است. ما حتی اگر فرزند ما با هیچ کس ارتباط نداشته باشد یا تمام روابط او تحت نظارت و کنترل ما باشد، در همان خانه هم در برخورد با امواج اینترنت و ماهواره و تحت تاثیر آن‌ها قرار دارد و کنترل این مسایل تا حدی در دست ما نیست. برای پیش‌گیری از خطرات و کاهش آسیب‌های ناشی از مدرنیزه شدن جوامع، باید فرزندان خود را از بچگی واکسینه کرده و سد دفاعی را از طریق محبت و نظارت در وجود آن‌ها نهادینه کنیم. ثابت شده که محبت مادر در پیش‌گیری از گرایش به مصرف مواد مخدر بسیار موثر است. بچه‌هایی که محبت مادر را به اندازه‌ی کافی در زمان مناسب دریافت کرده باشند، هورمون دوپامین در مغزشان به‌صورت طبیعی ترشح می‌شود. دوپامین همان هورمونی است که با مصرف سیگار و الکل در مغز انسان ترشح شده و موجب احساس خوشی می‌شود. اگر شرایط به گونه‌ای باشد که مصرف دوپامین به‌صورت طبیعی در بدن ترشح شود، از گرایش افراد به سمت عوامل مصنوعی برای ایجاد احساس خوشایند جلوگیری می‌شود.

• تاکید بر محبت و نظارت است؛ نه امر و نهی
متاسفانه خانواده‌ها از این مساله غافل هستند و این غفلت موجب پایین آمدن سن اعتیاد و گرایش بیش‌تر نوجوانان به مصرف مواد مخدر می‌شود. چند عامل موجب این غفلت می‌شود؛ یکی این‌که پدر و مادرها اختیار خود را به حاشیه‌های زندگی داده‌اند و می‌گویند که همه‌ی تلاش‌شان برای فرزندشان است؛ در حالی‌که در عمل، آن‌ها در حاشیه‌ی توجه هستند. پدر و مادرها فقط درگیر مسایل اقتصادی و تامین رفاهیات زندگی هستند و یک‌باره می‌بینند فرزندشان وارد سن نوجوانی و مسایل مربوط به آن شده است و دیگر زمان انجام برخی کارها که برای رشد شخصیتی و روانی او لازم بوده، گذشته است. همان‌طور که از یک دختر هفده ساله یا پسر بیست و دو ساله دیگر انتظار نداریم که قدش از چیزی که هست، بلندتر شود، نباید هم انتظار داشته باشیم شخصیت‌شان در این سن عوض شود. پایه‌ریزی شخصیت در شش سال اول زندگی است. پدر و مادر در شش سال اول زندگی قبل از این که فرزندشان به مدرسه برود، باید با محبت و نظارت برایش وقت بگذارند. تاکید بر محبت و نظارت است؛ نه امر و نهی. در دوسال اول زندگی فقط باید به بچه‌ها محبت کرد؛ این کار موجب می‌شود همین‌طور که بزرگ‌تر می‌شود، خود به خود مطیع، منطقی و آرام بشود. بعضی پدر و مادرها در برابر جیغ زدن بچه‌های زیر دو سال، آن‌ها را دعوا کرده و یا بی‌توجهی می‌کنند؛ این به‌دلیل تفسیرهای اشتباه ذهن ماست که رفتار بچه‌ها را قضاوت می‌کنیم در حالی‌که در دوسال اول زندگی باید بدون محدودیت به بچه‌ها محبت کرده و عشق بورزیم.

• اولیای مدرسه باید بازوی ارتباطی خانواده‌ها باشند
اولیای مدرسه هم دو نقش مهم دارند؛ اول، محبت هم‌راه با احترام و نظارت است. اولیای مدرسه می‌توانند نقص خانواده‌ها را جبران کرده و مکمل خانواده باشند. دوم این‌که در کنار نظارت می‌توانند خیلی از تغییرات رفتاری نوجوانان را در مدرسه کشف کنند و یا خودشان برای حل آن مشکل اقدام کنند، یا خانواده‌ها را در جریان بگذارند که آن‌ها مداخله کنند...
ادامه در صفحه‌ی آخر
ادامه از صفحه‌ی هفت

به خانواده‌ها هشدار دهند که فرزندشان در معرض آسیب است یا این‌که دچار مشکلی شده. اولیای مدرسه باید بازوی ارتباطی خانواده‌ها باشند و رفتارشان به گونه‌ای باشد که بچه‌ها از روی علاقه به صحبت‌های آن‌ها گوش دهند نه از روی ترس.

• نگذاریم آسیب‌های اجتماعی قباحت‌شان را از دست بدهند
یکی از نقش‌های بازدارنده‌ی جامعه برای همه‌ی آسیب‌های اجتماعی این است که آن مساله و آسیب در جامعه بد دانسته شود. نگرش افراد جامعه به آسیب‌های اجتماعی خیلی مهم است. نباید بگذاریم آسیب‌های اجتماعی به یک نُرم و هنجار تبدیل شود. در دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که اگر می‌خواهیم در سطح کلان جامعه کاری کنیم که مصرف مواد مخدر کم شود، دیگر این‌که در مورد بد بودن مواد و عوارض آن هشدار دهیم، تاثیر ندارد؛ در حالی‌که ما هنوز انرژی و هزینه‌ی زیادی برای این موارد می‌گذاریم؛ برای جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی و کاهش اثرات آن‌ها در جامعه باید از قباحت‌زدایی این آسیب‌ها جلوگیری کرد؛ این نکته نتایج تحقیقاتی پنجاه ساله‌ در امریکاست که نشان می‌دهد آن‌ها هم امروز به این نتیجه رسیده‌‌اند که نقش و تاثیر عرف و آداب و رسوم در کاهش آسیب‌های اجتماعی بسیار مهم‌تر از عوامل دیگر است.

مردم خودشان برای مبارزه با مصرف مواد مخدر اقدام کنند
کتابی به‌نام «دیباچه‌ای بر نظریه‌های مصرف مواد» نوشته‌ام که در آستانه‌ی انتشار است؛ در این کتاب که به‌صورت خلاصه و قابل فهم برای همه نوشته‌ شده و به‌طور رایگان توزیع خواهد شد، دوازده گام برای پیش‌گیری از اعتیاد بیان شده است. در این کتاب هم تاکیدم بر این است که باید قباحت مصرف انواع مواد مخدر در جامعه حفظ شود و اجازه‌ی استفاده در ملاء عام را ندهیم. وقتی در مورد منع مصرف قلیان صحبت می‌شود برخی می‌گویند این کار موجب زیرزمینی شدن و مخفی شدن مصرف می‌شود؛ ما می‌گوییم اشکالی ندارد؛ ما اصلا می‌خواهیم به همین مرحله برسد و نوجوان و جوان ما هر جا می‌رود جلوی چشمش دود نباشد؛ آزاد بودن مصرف این‌گونه مواد مخدر موجب از بین رفتن قبح آن در جامعه می‌شود. در سوپرمارکت‌ها هم باید قفسه‌ی سیگار برداشته شود؛ وقتی نوجوان وارد مغازه می‌شود و سیگار جلوی چشمش باشد، کنجکاو می‌شود. هر اقدامی برای افزایش قبح این مسایل در جامعه انجام شود، موثر است. در کرمان هنوز هم وقتی یک جوان و نوجوان در خیابان سیگار می‌کشد، به او بد نگاه می‌شود؛ این یک ارزش است که نباید از دست برود. حیف است که این اهرم‌های کنترلی که هنوز در جامعه‌ی ما وجود دارد را از دست بدهیم اگر این مهارهای اجتماعی هم برداشته شود، آسیب‌های اجتماعی در جامعه بسیار گسترده‌تر از چیزی که هست، می‌شود.
صدا و سیما، روزنامه‌ها و خود مردم در این زمینه نقش دارند. باید همه جا در مغازه‌ها و محل کسب و کار خود و در همه‌ی مکان‌های عمومی تابلوی «در این مکان سیگار نکشید» را نصب کنیم؛ این کار باعث کاهش مصرف سیگار شود. مردم دل خود را به مسئولان خوش نکنند و بدانند که خودشان نقش اصلی را دارند.

نوذر نخعی

استاد و پژوهش‌گر مرکز تحقیقات علوم اعصاب کرمان