اشاره: بیماری در اثر تصادف دچار مرگ مغزی شده است. پزشکان بیمارستان می‌گویند خون‌رسانی و اکسیژن‌رسانی به مغز متوقف شده و مغز تمام کارکرد خود را از دست داده و دچار تخریب غیرقابل برگشت شده است. هرچند قلبش هنوز می‌زند، کبد و کلیه‌ها هنوز وظایف خود را انجام می‌دهند اما به‌تدریج در طی چند روز آینده، آن‌ها نیز از کار خواهند افتاد. او یک بیمار مرگ مغزی است صحبت نمی‌کند، نمی‌بیند، به هیچ یک از تحریکات خارجی پاسخی نمی‌دهد و بدون استفاده از دستگاه تنفس مصنوعی قادر به تنفس نخواهد بود. او اعضای حیات بخشی دارد که می‌تواند جان چندین نفر را از مرگ نجات دهد و می‌تواند اهدا کننده‌ی زندگی باشد. بیمارانی هستند که به‌دلیل ابتلا به بیماری‌هایی نظیر نارسایی کلیه و کبد و یا نیاز به پیوند قلب و ریه راه درمانی جز پیوند اعضای سالم دیگران به جای عضو ناسالم خود ندارند و اهدای عضو از سوی خانواده‌های بیمار مرگ مغزی همان کار خداپسندانه‌ای است که می‌تواند به این بیماران ناامید از زندگی امید دیگری ببخشد.
در حال حاضر پیوند عضو یکی از مهم‌ترین روش‌های پزشکی است که برای بیماران لاعلاج و درمان‌ناپذیر به کار برده می‌شود. اهمیت این موضوع تا آن‌جاست که روزی را به نام روز اهدای عضو نام‌گذاری کرده‌اند. به مناسبت روز «اهدای عضو، اهدای زندگی» با محمدرضا میرزایی کارشناس پیوند و هماهنگ‌کننده‌ی گروه پیوند اعضای دانشگاه علوم پزشکی گفت‌وگویی کرده‌ایم که از نظرتان می‌گذرد.
• آقای میرزایی، اهدای عضو درکشور و به خصوص در استان کرمان چه سابقه‌ای دارد؟
اهدای عضو از سال 1347 با اولین پیوند کلیه در شیراز آغاز و تا قبل از سال1357 هم این اقدام انجام می‌شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی پس از وقفه‌ای طولانی روند اهدای عضو از مرگ مغزی متوقف و سپس به فتوای امام (ره)، مجدد از سر گرفته شد. ایشان اجازه دادند که اهدای عضو از بیماران مرگ مغزی به بیماران نیازمند انجام شود و اولین شهری که به این امر مبادرت کرد شیراز بود .. اهدای عضو در استان کرمان هم از سال 1385 آغاز شد.
• از سال 1358 تا امروز چند مورد پیوند عضو داشته‌اید و استان کرمان نسبت به استان‌های دیگر چه جایگاهی دارد؟
از آن زمان تا به امروز، از 165 مورد رضایت‌گیری از خانواده‌ها، بیش از 200 مورد برداشت عضو برای پیوند کلیه انجام دادیم و از هر مریض مرگ مغزی به دو نفر کلیه پیوند زدیم. ازآن جایی‌که شهر شیراز قطب پیوند کبد است، بیش از 50 کبد را به آن‌جا فرستادیم و53 مورد پیوند کبد را در کرمان انجام دادیم.
باید تاکید کنم استان کرمان از لحاظ پیوند اعضا در جنوب‌شرق کشور رتبه‌ی خوبی دارد و ما در این زمینه از استان‌های سیستان بلوچستان، هرمزگان و یزد جلوتر هستیم و بعضی از مریض‌ها در لیست انتظار استان هرمزگان را نیز پوشش می‌دهیم.
• پیوند کدام یک از اعضای حیاتی ارجحیت و فوریت بیش‌تری دارد؟
بعضی از اعضا مانند کبد اهمیت بیش‌تری دارند و بیش‌تر مریض‌ها در مرحله‌ای قرار گرفته‌اند که باید در اسرع وقت پیوند عضو شوند. برای پیوند کلیه از فرد زنده و سالم می‌توان این کار را انجام داد و یا زمان بیش‌تری را در انتظار بود؛ اما کبد فرق می‌کند. گاهی پزشک اعلام می‌کند که بیمار سرطان کبد دارد و شش ماه بیش‌تر زنده نیست و تنها راه آن پیوند کبد است. پس این موضوع خیلی اهمیت دارد که مریض‌های مرگ مغزی به جای این‌که اعضای خود را از دست بدهند و عضو آن‌ها به خاک سپرده شود، به کسی بدهند که می‌تواند سال‌ها به حیات خود ادامه دهد.
به نظر شما چرا بعضی از خانواده‌ها راضی به اهدای عضو نمی‌شوند؟
یکی از دغدغه‌های ما با خانواده‌ها این است که فکر می‌کنند مریض آن‌ها مرگ مغزی نیست. برای توضیح بیش‌تر باید بگویم که درجه‌ی هوشیاری یک فرد عادی 15 است و نسبت به ضربه‌ای که به مغز وارد می‌شود درجه‌ی هوشیاری کم می‌شود. پایین‌ترین درجه‌ی هوشیاری فرد 3 است که به اصطلاح به آن مرگ مغزی گفته می‌شود. اگر مریض درجه‌ی هوشیاری 4،5 و یا 6 داشته باشد با او کاری نداریم اما اگر این هوشیاری به درجه‌ی سه برسد به سراغ خانواده‌ی مریض می‌رویم و در مورد پیوند اعضای بیمار صحبت می‌کنیم.
• درجه‌ی هوشیاری فرد چگونه برآورد شده و توسط چه کسی اعلام می‌شود؟
اولین اعلام برای مرگ مغزی از سوی پزشک معالج است اما وزارت بهداشت به ما تاکید کرده که به یک نفر اکتفا نکنیم؛ بنابراین از زمانی‌که پزشک معالج اعلام می‌کند که درجه‌ی هوشیاری فرد به سه رسیده است؛ دو نوار مغزی به فاصله‌ی شش ساعت از مریض گرفته می‌شود و یک تیم ارزیابی کننده بیمار را برسی می‌کنند. این تیم متشکل از 5 نفر شامل متخصص داخلی، متخصص بیهوشی، متخصص مغز واعصاب و متخصص جراحی مغز و اعصاب و نماینده‌ی پزشک قانونی است که تمامی این افراد عضو هیات علمی دانشگاه بوده و از افراد زبده هستند. این افراد به‌طور جداگانه به فواصل زمانی مریض را چک کرده و هوشیاری فرد و شرایط وجود مرگ مغزی را بررسی می‌کنند. اگر یکی از این افراد این مورد را تایید نکند ما مرگ مغزی را رد می‌کنیم بنابراین اساس برآن است که باید هر 5 نفر طبق ترتیب خاصی مریض را چک کرده و همگی مرگ مغزی را تایید کنند.
باید بگویم هیچ کدام از این افراد عضو تیم پیوند نیستند و وزارت بهداشت در این رابطه بسیار سخت‌گیری می‌کند؛ لذا ما اطمینان می‌دهیم در صورتی که اعلام کنیم فرد مرگ مغزی است واقعا این‌گونه بوده و امکان زنده شدن آن محال است.
• مرگ مغزی به چه شرایطی گفته می‌شود؟
مرگ مغزی یعنی قطع کامل واکنش‌های مغزی به‌طوری که مغز کنترل خود را بر اعضای بدن قطع می‌کند در حالی‌که اعضای درونی آن سالم هستند، بنابراین با توجه به این‌که عضو هنوز زنده است شرایط مناسب برای پیوند وجود دارد.
این درحالی است که برخلاف تصور عموم هرگز از یک فرد مرده نمی‌توان عضوی را برداشت کرد، چون اعضای داخلی هم مرده‌اند. اما در شرایط مرگ مغزی، هرچند مغز دستورات خود را قطع کرده است ولی قلب کار خود را انجام می‌دهد و جریان خون عضو را زنده نگه می‌دارد. پس زمانی می‌گوییم عضو مرده که جریان خون در آن متوقف شده است.
در فاصله‌ی زمانی‌که تیم تشخیص مرگ مغزی را تایید کرده، ما از خانواده‌ی فرد رضایت می‌گیریم و اتاق عمل را آماده می‌کنیم، قلب باید هم‌چنان به‌طور مداوم عملکرد خود را داشته باشد و اگر بیاستد نمی‌توان کاری کرد. در بعضی از موارد با شرایطی روبه‌رو بوده‌ایم که مریض بدحال فوت کرده و تمامی عملیات ما برای جراحی پیوند متوقف شده است.
• سیاست وزرات بهداشت در مورد اهدای عضو از فردی به فرد دیگر بر مبنای چیست؟
سیاست وزارت بهداشت براین مبنا است که اگر قرار است عضوی به کسی داده شود، اولویت در واقع خود فرد است. چرا که اول خود بیمار برای داشتن عضو خودش ارجحیت دارد. پس تا زمانی‌که عضو برای مریض کار می‌کند لزومی ندارد که به کس دیگری بخشیده شود؛ زمانی این کار را می‌کنیم که عضو بیمار دیگر برای او کارایی نداشته باشد و فرد نمی‌تواند به حیات خود ادامه دهد. لذا اطمینان می‌دهیم وقتی سراغ خانواده‌ها می‌رویم که فرد یک بیمار مرگ مغزی است.
اهدای عضو مانند اهدای وسیله نیست که بتوان آن‌را روزی پس گرفت در نتیجه در روند اهدای عضو نباید کسی ناراضی باشد. از طرفی طبق مقررات، وزارت بهداشت دیدار و شناخت پیوند شونده و اهداکننده را منع کرده است و سیاست وزارت خانه بر این امر قرار گرفته که افراد یک‌دیگر را ملاقات نکنند.
• آیا می‌توان تا هر زمان منتظر رضایت خانواده‌ها برای اهدای عضوبود؟
خیر زمانی‌که کنترل مغز بر اعضای درونی بدن قطع می‌شود؛ کم‌کم اعضای بدن تحت تاثیر قرار گرفته و شروع به خراب شدن می‌کنند. حتی ممکن است اعضای حیاتی به مرور کارکرد خود را از دست بدهند. اگر فرد در آی سی یو باشد دریافت دارو می‌تواند در کبد و کلیه تاثیر بگذارد و کسانی که مدت‌ها در خانه‌ها نگه‌داری می‌شوند اعضای آن‌ها به‌طور عملی غیرقابل پیوند است.
• آیا مریض مرگ مغزی می‌تواند تنفس کند؟
خیر؛ در مرگ مغزی مریض تنفس ندارد و با دستگاه نفس می‌کشد بنابراین کسانی‌که در خانه‌ها بیهوش هستند و بدون کمک دستگاه تنفس می‌کنند، مریض مرگ‌مغزی محسوب نمی‌شوند. این فرد به احتمال زیاد درجه‌ی هوشیاری 5 دارد و ممکن است سال‌ها به هوش نیاید و مدت‌ها در این وضعیت قرار داشته باشد.
• در صورتی‌که درجه‌ی هوشیاری فرد 5 باشد و خانواده نیز برای اهدای عضو رضایت دهد آیا می‌توان این اقدام را انجام داد؟
خانواده‌هایی بودند که با وجود درجه‌ی هوشیاری 5 راضی به اهدای عضو شدند، اما مقررات وزارت بهداشت به ما اجازه نمی‌دهد مریضی با درجه‌ی هوشیاری 5 را تحت عمل اهدای عضو قرار دهیم مگر این‌که تنفس فرد قطع شده باشد و علایم هوشیاری درجه‌ی سه در او مشاهده شود.
• به نظر شما اهدای عضو از لحاظ اجتماعی و فرهنگی چقدر اهمیت دارد؟
به دلیل این‌که اهدای عضو نوعی کمک به هم‌نوع است می‌تواند بهترین اقدام باشد. ما معمولا اعتقاد داریم که بعد از فوت برای خود یا عزیزان‌مان خیرات کنیم و بخششی داشته باشیم پس چه چیزی از این بهتر وبالاتر، عضوی را که به درد نمی‌خورد به کس دیگری که می‌تواند سال‌ها با آن زندگی کند، ببخشیم تا فرد دیگری با عضو ما به حیات خود ادامه دهد. به نظر من این می‌تواند بهترین خیرات ما برای دنیای باقی باشد.
• تعداد افراد داوطلب برای اهدای عضو در استان چگونه است؟ اگر کسی بخواهد در زمان حیات خود به شکل داوطلبانه کارت اهدای عضو دریافت کند از چه طریقی می‌تواند اقدام کند؟
علاقه‌مندان می‌توانند در بخش معاونت درمان دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان به واحد پیوند مراجعه کرده و یا از طریق سایت https://ehda.center که برای این امر مشخص شده است اقدام کرده و پس از ثبت‌نام پرینت کارت را دریافت کنند.
خوشبختانه روز به روز بر تعداد افراد داوطلب برای اهدای عضو افزوده می‌شود، به‌طوری که در استان کرمان بالغ بر 7500 نفر کارت اهدای عضو دریافت کرده‌اند.
البته داشتن کارت اهدای عضو براین مبنا که فرد می‌تواند در شرایط مرگ مغزی عضو خود را اهدا کند نیست؛ یعنی فردی که کارت داشته اگر روزی دچار مرگ مغزی شود باید خانواده‌ی او نیز راضی باشند و قانون ما را ملزم کرده که به‌طور حتم از اولیای دم او نیز رضایت بگیریم.
• در این شرایط آیا خانواده‌ای بوده که رضایت نداده باشد؟
معمولا رضایت می‌دهند. چون دوست دارند به وصیت فرد عمل کنند و هرچه را می‌خواسته برای او انجام دهند. اما خانواده‌هایی بودند که اصلا رضایت نمی‌دادند اما وقتی در سیستم نگاه کردیم متوجه شدیم فرد کارت اهدای عضو دریافت کرده است و خانواده ازآن اطلاعی ندارند. در این صورت خانواده‌ها وقتی متوجه کار خیر عزیز خود می‌شوند هم رضایت می‌دهند.
• آیا هزینه‌ای هم برای پیوند عضو دریافت می‌شود؟
تمام روند اهدای عضو به‌صورت اهدایی است یعنی هیچ پولی رد وبدل نمی‌شود، کسی که اهدا می‌کند پولی نمی‌گیرد و کسی که عضوی را دریافت می‌کند هزینه‌ای پرداخت نمی‌کند؛ حتی هزینه‌ی بیمارانی که در بیمارستان تحت عمل جراحی عضوی را دریافت می‌کنند رایگان است.
• چند نفر در انتظار دریافت عضو هستند و در چه مواقعی نیاز به پیوند عضو افزایش می‌یابد؟
این آمار پراکنده و متعدد است. بالغ بر20 نفر در لیست انتظار دریافت کبد و به‌طور متوسط 30 تا 40 نفر در لیست انتظار دریافت کلیه هستند.
اما با توجه به این‌که اغلب پیوندهای کبد در شیراز انجام می‌شود، تعدادی از بیماران کرمانی در این شهر نیز در انتظار دریافت عضو هستند. یعنی تعدادی از بیماران ما که در لیست انتظار دریافت کبد هستند در لیست انتظار شیراز هم قرار دارند.
گاهی شده که بر اثر بالا بودن تعداد تصادفات در یک هفته سه پیوند داشتیم و در مواقعی که تصادف کاهش داشته موارد مرگ مغزی هم کم بوده و عمل جراحی پیوند عضو نیز انجام نشده است.
• در استان کرمان معمولا چه اعضایی را پیوند می‌زنید؟
در استان کرمان، کلیه، کبد وقرنیه را پیوند می‌زنیم و در صورتی‌که فرد پانکراس خوب و سالمی داشته باشد طبق اعلام نیاز، این عضو را به شیراز می‌بریم. با توجه به این‌که پیوند قلب نیز در ایران انجام می‌شود؛ به دنبال این هستیم که این عمل پیوند را هم در کرمان انجام دهیم.
• مرگ مغزی در اثر چه چیز اتفاق می‌افتد؟
اغلب مرگ‌های مغزی در اثر تصادف است اما خون‌ریزی مغزی و سکته‌های مغزی هم می‌تواند منجر به مرگ مغزی شود. در بسیاری از خودکشی‌ها در اثر دار زدن، ارتباط سیستم مغزی با بدن قطع شده و طرف دچار مرگ مغزی می‌شود.
• آیا محدودیت سنی برای اهدای عضو وجود دارد؟
وزارت بهداشت حداکثر سن پیوند را 60 سال گذاشته ولی حداقلی برای آن تعیین نکرده است. کودک یک‌ساله و چند ماه هم می‌تواند اهدای عضو داشته باشد لذا این پیوند باید معادل سن خودشان باشد.
• بعضی از بیماران در انتظار دریافت عضو، تصور می‌کنند در پیوند بین بیماران استثنا قایل می‌شوند و از این مساله گله‌مند هستند؛ این تفاوت‌ها ناشی از چیست ؟
قبل از روند اهدای عضو، مریض مرگ مغزی مورد ارزیابی قرار گرفته و یک‌سری آزمایش‌های هپاتیت و ایدز برای بیمار انجام می‌شود. پزشکان عضو مورد نظر را بررسی می‌کنند و اگر آن عضو به درد پیوند بخورد پس از رضایت خانواده وارد عمل می‌شوند. برای بررسی عمل پیوند و داشتن شرایط لازم، معمولا دو مریض در لیست انتظار مورد بررسی قرار می‌گیرد و آزمایش‌های تخصصی روی آن دو انجام می‌شود تا مشخص شود که عضو اهدایی برای کدام یک از مریض‌ها مناسب است و احتمال پس زدن آن وجود ندارد، بنابراین دراین رابطه هیچ‌گونه پارتی بازی انجام نمی‌شود و استثنایی وجود ندارد.
• با توجه به این‌که مدت‌هاست در این زمینه فعالیت می‌کنید چه خاطره‌ای از این سال‌ها دارید؟
در این سال‌ها، به سراغ هر کدام از خانواده‌ها که رفتیم برای ما دردآور بود. وقتی برای گرفتن رضایت با آن‌ها صحبت می‌کردم، تحت تاثیر غم واندوه آن خانواده قرار می‌گرفتم و گاهی هم‌راه آن‌ها گریه می‌کردم. بسیار برای خانواده‌ها سخت است که یکی از اعضای خانواده‌ی خود را که تا چند ساعت پیش زنده بود با مرگ مغزی در شرایط مرگ مغزی ببینند و بعد از 48 ساعت صحبت از اهدای عضو آن عزیز از دست رفته به میان بیاید.
• سخن آخر:
ما از خانواده‌ها خواهش می‌کنیم که به تیم پزشکی اطمینان کنند. وقتی به آن‌ها گفته می‌شود این مریض برگشت‌ناپذیر است واقعا این‌گونه است و مطمئن باشند بعد از 24 تا 48 ساعت، مریضی که هوشیاری سه دارد حتما فوت می‌کند.
باید بگویم در هیچ جای دنیا مریضی با درجه‌ی هوشیاری سه به قید حیات برنگشته است شاید در حال کما این اتفاق بیافتد اما درجه‌ی هوشیاری سه یعنی مرگ مغزی و هرگز قابل برگشت نیست. اگر فرد فوت کند خانواده‌ها از این‌که عضو را اهدا نکرده‌اند پشیمان می‌شوند. لذا از آن‌ها می‌خواهیم که به تیم پزشکی اطمینان کنند.
مهدیه جعفری
