اشاره: امروزه به‌دلیل افزایش مشکلات شهرنشینی، ایجاد فضاهای متفاوت در محیط‌های شهری می‌تواند بسترساز کیفیت زندگی شهروندان در فضاهای شهری باشد که بر اين اساس مبلمان شهری که از عناصر سازنده‌ي معماری شهری محسوب می‌شود، می‌تواند تأثیر به‌سزایی بر رفتار شهروندان بگذارد. نتایج به‌دست آمده از پژوهش‌هاي اخير حاکی از آن است که مبلمان شهری در افزایش آرامش افراد نقش به‌سزایی دارد که اين خود متأثر از چگونگي فرايند طراحی شهری و ازجمله عناصر سازنده‌ي طراحی شهری به‌شمار مي‌رود که کمیت و کیفیت، زیبایی، راحتی، دوام و محل استقرار آن نقش بسیار اساسی در سلامت شهروندان و زيبايي شهر دارد.
همان‌طور که کارشناسان تأکيد دارند، پيدا کردن راه‌کارهای افزایش سلامت و نشاط شهروندان متأثر از بهبود چیدمان شهری است و آنچه از مبلمان شهري به ذهن‌مان مي‌آيد، مجموعه‌ي وسيعي از امکانات است که تنها به نيمکت پارک‌ها و پيادهروها خلاصه نمي‌شود؛ بلکه اسباب‌بازی‌ها و مبلمان بازی کودکان، تندیس‌ها و نمادهای شهری، آب‌نماها و فواره‌ها، تابلوها و علایم راهنماي شهري، باجه‌ها و سایبان‌ها، سطل‌های زباله، برج‌های ساعت، صندوق‌های پستی، آب‌خوری‌ها، ایستگاه‌های اتوبوس، بیلبورد و سایر اجزای مبلمان شهری را دربر مي‌گيرد؛ از این‌رو در اين مطلب به‌دنبال آن هستيم که آيا مبلمان شهري مي‌تواند در ترويج ورزش و سلامت جسمي شهروندان تأثيرگذار باشد و وجود و نحوه‌ي جانمايي امکانات شهري چقدر بر سلامت روحي و رواني شهروندان تأثيرگذار است.
• مبلمان شهري در بهداشت جسم و روان تأثيرگذار است
دکتر هادي انجم‌شعاع، متخصص روان‌شناسي معتقد است که مبلمان شهري در بهداشت جسم و روان تأثيرگذار است. وي در اين‌باره مي‌گويد: مثلاً اگر ساختار شهري به‌گونه‌اي باشد که سيستم حمل‌ونقل عمومي نتواند در جابه‌جايي مردم به‌خوبي عمل کند و يا مديريت شهري نتواند ترافيک را کنترل کند، به‌طور مسلم به شهروندان آن شهر فشار جسمي و روحي وارد ميشود؛ ضمن این‌که آلودگي هوا هم که بسياري از مردم را در شهرهاي بزرگ گرفتار کرده، تحت تأثير همين ساختار و طراحي شهري است.
وي مي‌افزايد: اگر ساختار شهري با ويژگي و ساختار وجودي انسان هماهنگ باشد، وضعيت روحي و رواني شهروندان آن شهر خوب است و اگر ناهماهنگ باشد، به بهداشت رواني ما آسيب وارد مي‌کند. به‌طور مثال همان‌طور که مي‌دانيم انسان به‌دليل داشتن ساختار طبيعي، با طبيعت پيرامون خود مانند چمن‌زار، سبزه‌زار، درختان و سبزه و گل‌وگياه هماهنگ است و جدا شدن انسان از طبيعت، او را خموده و افسرده مي‌کند؛ چراکه چيزهايي که مصنوعات و ساخته‌ي دست بشر است، حالت طبيعي نداشته و جزء عوامل خشن محسوب ميشود که بر روحيه‌ي انسان اثر منفي و مخرب مي‌گذارد و به همين دليل هر چقدر بتوانيم ساختارهاي شهري را به‌سمت طبيعي بودن سوق دهيم، اين مقوله به بهداشت رواني شهروندان کمک شاياني مي‌کند.
وي بیان مي‌کند: البته ظرفيت‌هاي طبيعي هر شهري منحصربه‌فرد است و براي کاربرد آن در فضاي شهري بايد برنامه‌ريزي کرد؛ مثلاً گياهان خودرويي در گوشه‌وکنار شهر بر روي ساختمان‌ها، درون جوي‌ها و در معابر مي‌رويند که به آن‌ها به ديد علف هرز نگاه کرده و مأموران شهرداري آن‌ها را در سطح شهر پاک‌سازي مي‌کنند؛ درحالي‌که اين يک گياه خودروست که به آب کمي هم نياز دارد و مخصوص اقليم شهر کرمان است؛ پس بايد فکر کرد که چگونه مي‌توان آن را حفظ و با توجه به گل‌دهي، از آن در فضاي سبز استفاده کرد تا هم زيبايي داشته باشد و هم جايگزين چمن‌هاي مصنوعي شود.
انجم‌شعاع با تأکيد بر اين‌که در مقوله‌ي بهداشت رواني مهم‌ترين کار پيش‌گيري است، خاطرنشان مي‌کند: اصلي‌ترين کار ما روان‌شناسان و البته مديران و مسئولان، حفظ بهداشت رواني شهروندان است که در اين حالت فرد هنوز دچار مخاطره نشده و گرفتار مشکلات رواني هم‌چون افسردگي نيست. در اين رابطه ارگان‌هايي چون شهرداري مي‌توانند در زمينه‌ي پيش‌گيري با طراحي فضاهاي شهري به‌خوبي عمل کنند و به شهر جلوه و رنگ و روي تازه‌اي ببخشند.
بيماري افسردگي، ناشي و يا تحت تأثير ساختارهايي است که طراوت و شادابي در آن وجود نداشته و حالت خشکي و خشني در آن وجود دارد که اين وضعيت در ايجاد حالت‌هاي آسيب‌زننده‌ي رواني نقش دارد. مثلاً رفتاري مانند پرخاشگري، ارتباط مستقيمي با عوامل محيطي دارد و ساختارهاي خشک که جنبه‌ي مصنوعي داشته و انعطاف‌پذيري در آن وجود ندارد، در بروز آن تأثيرگذار است.
وي ادامه مي‌دهد: ساختارهاي خشن، تنها به وسيله‌اي براي استفاده‌ي روزمره‌ي انسان تبديل شده‌اند که در اين ميان مي‌توان به ساختمان‌ها و پل‌ها نيز اشاره کرد.
• هدف مبلمان شهري، زيبايي بخشيدن به فضاهاي خشک و بي‌روح شهر است
انجم‌شعاع بخشي از معماري ساختارهاي شهري را به مبلمان شهري مربوط مي‌داند و مي‌افزايد: هدف مبلمان شهري، زيبايي بخشيدن به فضاهاي خشک و بي‌روح شهري و مهم‌ترين اصل جانمايي آن، هارموني است؛ چراکه ساختار وجودي انسان به‌عنوان موجود طبيعي، به هارموني وابسته است. مثلاً اگر جايي بخواهيم آب‌خوري بزنيم، ضمن اين‌که بايد نياز آن منطقه را بسنجيم، بايد به اين نکته توجه کنيم که امکانات ديگر در ارتباط با آن چگونه هستند؛ مثلاً ايجاد کيوسک تلفن در اين مکان مناسب است؟ آيا اين وسايل نسبت به يک‌ديگر هارموني لازم را دارند يا خير؟ و اگر به اين موضوع فکر کنيم، مي‌توانيم با يک جابه‌جايي ساده، هارموني را حفظ کنيم تا اين مجموعه در نگاه رهگذران يک چيز مشوش و به‌هم‌ريخته‌اي جلوه نکند.
این متخصص روان‌شناسي تأکید مي‌کند: البته بهتر است به اين هارموني، طراحي زيبا را نيز اضافه کنيم و در انتخاب رنگ براي مبلمان شهري دقت لازم را داشته باشيم تا جذابيت و زيبايي لازم را به بيننده انتقال دهد. البته نظافت و پاکيزگي نيز مهم است که اگر شهر کرمان را با شهري چون تهران مقايسه کنيم، متوجه مي‌شويم که شهر کرمان به لحاظ تميز بودن معابر و ساختمان‌ها نسبت به شهري چون تهران، وضعيت بهتري دارد؛ چراکه در تهران به علت آلودگي هوا، بسياري از ساختمان‌ها سياه شده‌اند و منظره‌ي بدي را ايجاد کرده‌اند و چنين وضعيتي در شهر کرمان وجود ندارد.
• کرمان یکی از شهرهاي تميز کشور است
انجم‌شعاع در مورد وضعيت نظافت شهر کرمان مي‌گويد: طبق بررسي‌هايي که يک مؤسسه انجام داده، کرمان یکی از شهرهاي تميز کشور معرفي شده است؛ چون مانند شهرهاي ديگر فاضلاب و آب‌هاي گنديده ندارد و مانند شهرهاي ديگر دچار خاک و ريزگرد نيست و جنگل‌کارهايي که در گذشته انجام شده، به پاک بودن هواي شهر کرمان کمک کرده است.
اين کارشناس روان‌شناسي وجود فضاي سبز و پارک‌ها را ازجمله مواردي مي‌داند که باعث آرامش و کاهش پرخاشگري ميشود؛ بنابراين، معتقد است که هرچه به مناطق کويري نزديک مي‌شويم، مردم روحيه‌ي خشک‌تر، افسرده‌تر و حالت غمگين‌تري دارند و اين درحالي است که شهرهاي شمالي، آدام‌هاي ملايم‌تر و خون‌سردتري هستند.
وي مي‌افزايد: چون شهر کرمان ساختار کويري‌تر و خشک‌تري نسبت به شمال دارد، اجداد ما سعي کردند اين کمبود گل‌وگياه را در هنري چون قالي‌بافي جبران کنند، اما امروزه با توجه به امکانات موجود بايد فکر کنيم که چگونه مي‌توانيم کمبود منابع طبيعي در فضاي شهري را به‌گونه‌اي ديگر جبران کنيم و شهري زيبا، سبز و باطراوت داشته باشيم.
انجم‌شعاع ادامه می‌دهد: اگر به گفته‌ي مسئولان با کمبود آب مواجه هستيم، مي‌توانيم با جايگزين کردن گياهان کم‌آب و خودرو و کاربرد مواد مصنوعي در کنار مواد طبيعي، اين کمبود را جبران کنيم.
وي می‌گوید: اگر چمن مصنوعي کار مي‌کنيم، هارموني و طبيعي بودن آن بايد در نظر گرفته شود؛ چراکه چمن مصنوعي مي‌تواند به‌تنهايي اثر مخرب بر روان انسان بگذارد؛ پس به نظر من بهتر است به‌جاي آن از گياهان کم‌آب استفاده کرد. گياهان کم‌آبِ مخصوص آب و هواي خشک مانند «آگيرا») يا به زبان محلي «آدور»، نسبت به چمن مصنوعي روح داشته و انرژي طبيعي در آن جريان دارد.
این متخصص روان‌شناسي بیان مي‌کند: حالت‌هاي مصنوعي در ساختار شهري، انرژي را متوقف مي‌کنند؛ درحالي‌که در ساختار طبيعي انرژي به‌خوبي جريان دارد؛ پس اگر مردم بخواهند از لحاظ رواني به آرامش بيشتري برسند، سعي مي‌کنند به پارک‌ها بروند و از امکانات آن‌جا استفاده کنند تا اين‌که در خيابان‌ها قدم بزنند.
انجم‌شعاع می‌افزاید: همان‌طور که گفتم، هارموني مهم بوده و بهتر است در کنار ساختارهاي مصنوعي و خشن در مبلمان شهري، با ايجاد مواد طبيعي، چرخه‌ي انرژي را به حرکت درآوريم تا شهری بي‌روح و نازيبايي نداشته باشيم و دچار استرس نشويم.
وی درخصوص احساس ناکامي و افسردگي ناشي از فضاهاي خشک و خشن شهري مي‌گويد: اين احساس ناکامي به‌دنبال خود، استرس، اضطراب و پرخاشگري ايجاد مي‌کند و زماني که چيدمان مبلمان شهري و ساختار شهري هارموني، لطافت، نرمي و زيبايي داشته باشد، باعث ميشود پويايي، جايگزين حالت‌هاي ايستايي در شهر شود و در روح و روان شهروندان تأثير مثبت بگذارد.
انجم‌شعاع می‌افزاید: مثلاً در جاه‌هايي از شهر کرمان، ديوارهاي بزرگ خشت‌وگلي در معابر و محله‌هاي قديمي را به‌صورت سه بُعدي طراحي کردند و با ايجاد ترکيبي از ساختار گاه‌گلي و نقاشي، حالت بي‌روح ديوار را زنده کردند که اين اقدام مي‌تواند نمونه‌ي خوبي از ترکيب ساختار خشن و نرم در کنار يک‌ديگر باشد.
وي در مورد جانمايي آلاچيق‌ها و نيمکت‌ها به‌عنوان جزيي از مبلمان شهري بیان مي‌کند: تمرکز اين امکانات بر روي پارک‌هاست؛ درحالي‌که پارک‌ها ازجمله جاهايي هستند که عموم مردم کم‌تر از مبلمان آن براي استراحت استفاده مي‌کنند؛ مردم بيش‌تر در خيابان‌ها و پيادهروها هستند که بايد در این مکان‌ها استراحت‌گاهي وجود داشته باشد.
انجم‌شعاع مي‌افزايد: اخيراً در قدمگاه نيمکت گذاشتند که کار خوبي است، ولي بهتر بود که با فضاي بازار هم‌خواني داشته باشد؛ بنابراین، تنها ايجاد امکانات براي استراحت مردم کافي نيست؛ به نظر من مي‌توانستند بهتر کار کنند؛ چراکه درکنار هارموني، ساختار و مبلمان شهري نیز بايد با ويژگي‌ها و ساختارهاي سنتي آن منطقه و شهر تناسب داشته باشد. مثلاً اگر پلي ساخته ميشود، بهتر است ويژگي‌هاي فرهنگي- سنتي هم در آن وجود داشته باشد تا اين ساختار خشن تبديل به ساختاري انعطاف‌پذير شود.
می ادامه می‌دهد: در اين رابطه مي‌توان پل باغ ملي را مثال زد که براي آن حصارهايي تعبيه شده که اگر در مورد آن فکر شده بود، اين حصارها مي‌توانست به شکل کنگره‌هاي قلعه‌هاي باستاني کرمان باشد و با استفاده از رنگ خاکي بر روی آن‌ها، آن را به يک نماي سنتي تبديل کرد که به‌طور مسلم اين خيلي زيباتر بود و ناخودآگاه شهروندان را به فکر گذشته‌ي تاريخي شهر کرمان مي‌انداخت.
• در برخی ساختارهاي شهري، نشاني از سنت‌هاي گذشته وجود ندارد
اين کارشناس روان‌شناسي بیان مي‌کند: در برخی از ساختارهاي شهري، هيچ نشاني از سنت‌هاي گذشته وجود ندارد، اين فضاها ما را از فرهنگ و سنت‌هاي گذشته جدا کرده و اگر همه‌ي ساختارها و مبلمان شهري اين‌گونه باشند، در انسان وقفه ايجاد مي‌کند و اين قطع ارتباط با گذشته مي‌تواند شهروندان را دچار هويت‌زدايي کند.
انجم‌شعاع مي‌افزايد: اگر بين ساختارهاي شهري و تاريخ، سنت و فرهنگ ارتباط وجود داشته باشد، نشان مي‌دهد که شهروندِ اين شهر پشتوانه‌اي دارد و اين مهم به مردم احساس امنيت مي‌دهد؛ چراکه هم‌چنان اين پشتوانه‌ها از مردم حمايت مي‌کنند.
وی ادامه می‌دهد: شهري که در ساختار آن پشتوانه‌هاي سنتي وجود داشته باشد، شهروندان آن شهر احساس پوچي نمي‌کنند و احساس بهتري خواهند داشت؛ پس مسئولان شهري بايد کاري کنند که اين پيوندها برقرار شود و شهروندان را به تاريخِ گذشته‌ی خود ارتباط دهند.
اين کارشناس روان‌شناسي بیان مي‌کند: مشکل شهر کرمان، نبود هارموني و در عين حال نبود زيبايي در مبلمان شهري است و در اين رابطه بسيار ضعيف و بدون فکر کار شده است؛ چراکه مسئولان شهری تنها نيازهاي هر منطقه را در نظر گرفته‌اند که البته اين مشکل نه فقط در شهر کرمان، بلکه در شهرهاي ديگر ايران نيز مشهود است.
انجم‌شعاع درخصوص وضعيت روشنايي‌هاي شهر کرمان مي‌گويد: روشنايي شهر کرمان در ايجاد امنيت رواني و فيزيکي مؤثر است و شهرداري دراين رابطه به‌خوبي عمل کرده است؛ آرامشي که در شب‌هاي شهر کرمان وجود دارد، در روز وجود ندارد که يکي از دلايل آن روشنايي و نورپردازي‌ها و در نظر گرفتن معماري نور است؛ مثلاً در نورپردازي المان‌ها خوب کار شده، اما اگر در آن آيتم‌هاي سنتي هم رعايت شود، زيبايي آن بيش‌تر ميشود.
اين روان شناس تأکيد مي‌کند: اگر در شهري عناصر شهري و پويايي وجود داشته باشد و از عناصر طبيعي بيش‌تر استفاده شود، باعث ميشود که شهري با نشاط، آرام و لذت‌بخش داشته باشیم.
انجم‌شعاع می‌افزاید: به‌طور مثال بدنه‌سازی ميدان شهدا، به‌دليل تکرار عناصر هنري و وجود هارموني و زيبايي، کاري منحصربه‌فرد است که آيتم‌هاي سنتي در کنار اصول زيبايي‌شناسي، اثري بديعي را ايجاد کرده و موجب شده که مردم به ميدان شهدا (مشتاق) روي بياورند تا اين‌که از آن گريزان باشند.
• شهرداری می‌تواند به ترویج ورزش کمک کند
دکتر فاطمه کريمي‌افشار، متخصص طب ورزشی نیز در مورد وجود وسايل ورزشي در پارک‌ها مي‌گويد: شهرداري از جمله ارگان‌هايي است که مي‌تواند با قرار دادن امکانات ورزشي، به ترويج ورزش در جامعه کمک کند.
وي مي‌افزايد: ورزش، مانند نسخه‌ي دارويي نيست که براي مردم تجويز شود؛ بلکه بخشی از سبک زندگي است و بايد مردم را تشويق کنيم که از سبک زندگي منفعل و غيرفعال به فعال تغيير روش دهند؛ چراکه عدم تحرک در جامعه موجب بروز بيماري‌هاي غيرواگير و ناعلاجي ميشود که شيوع آن در حال حاضر در جامعه کم نيست.
وي بیان مي‌کند: يکي از کارهاي خيلي خوبي که مي‌توان براي ترويج ورزش انجام داد، اين است که فضاهاي شهري به‌گونه‌اي باشد که شهروندان را به سمت ورزش بکشاند و به‌طور مسلم بوستان‌ها و پارک‌ها مکان‌هاي خوبي براي ورزش هستند؛ چراکه مي‌بينيم مردم در اين فضاها پياده‌روي مي‌کنند.
کريمي‌افشار در مورد ايجاد وسايل تندرستي در پارک‌ها مي‌گويد: کار خوب دیگر شهرداري، اضافه کردن اين وسايل است؛ چون يکي از اصول وارد کردن ورزش به زندگي مردم، دسترسي ساده و آسان آن‌ها به وسايل ورزشي است و اين‌که افراد بتوانند در پارک يا فضاهاي ديگر به‌صورت رايگان از اين امکانات استفاده کنند.
وي در مورد وجود تنوع در ورزش مي‌گويد: اين مقوله مي‌تواند مردم را به ورزش تشويق کند؛ هرچند بارها گفته‌ايم که ورزش پياده‌روي براي تقويت عضلات و انعطاف‌پذيري مفید است، اما ممکن است بعد از مدتي فرد دل‌زده شود، اما وسايل تندرستي در ورزش تنوع ايجاد مي‌کنند.
کريمي‌افشار غيراستاندارد بودن وسايل تندرستي را از مشکلات این وسایل مي‌داند و تصريح مي‌کند: متأسفانه این وسايل از استاندارد لازم برخوردار نيستند؛ همه از يک‌سري آهن‌پاره درست شده‌اند که نه‌تنها راحتي ندارند؛ بلکه ايمن هم نيستند و اين‌گونه به نظر مي‌آيد که اين وسايل براي افراد ميان‌سال با وزن 70 تا 100 کیلوگرم و با قد 170 تا 200 سانتی‌متر درست شده‌اند و يک خانم با قد و وزن متوسط نمي‌تواند از آن‌ها استفاده کند.
این متخصص طب ورزشی مي‌افزايد: مثلاً وسيله‌ی دوچرخه، بسيار ارتفاع بالايي دارد و دستگاه پرس سينه نیز به‌گونه‌اي ساخته شده که در يک حرکت ممکن است رها شود و به ستون فقرات آسيب بزند؛ بنابراین، مناسب بودن، ايمني و راحتي اين‌گونه وسايل بسيار مهم بوده و بهتر است که نشيمن‌گاه‌ها روکش چرمي داشته و دستگيره‌ها نیز کاور شده باشند.
کریمی‌افشار توصيه مي‌کند: براي فضاهايي که بيش‌تر بانوان حضور دارند، بايد از اندازه‌هايي استفاده شود که متناسب با خانم‌ها باشد و در جاهاي عمومي‌تر به‌جاي نصب چندين وسيله‌ي متنوع، باید چند وسيله با سايزهاي متفاوت نصب کنند تا افراد در سنين مختلف بتوانند از آن‌ها استفاده کنند.
وي آموزش را نيز ضروري مي‌داند و مي‌گويد: گاهي اوقات از روي شکل ظاهري نمي‌توان به کاربرد وسيله‌اي پي برد و يا نمي‌توان فرق بين آن‌ها را مشخص کرد؛ بنابراین، باید يک تابلوي راهنما کنار وسايل تندرستي گذاشته شود؛ مثلاً در کنار دستگاه چرخ گردن، مي‌توان نوشت که اين دستگاه براي تقويت عضلات شکم و پهلوست و براي کسي که دچار پوکي استخوان است و سن بالايي دارد، وسيله‌ي مناسبي نيست.
این متخصص طب ورزشی چيدمان اين وسايل را مناسب نمي‌داند و در اين‌باره مي‌گويد: اصلي‌ترين کار در ورزش، گرم کردن است؛ بنابراین، مسئولان در جانمايي اين وسايل باید به‌صورت ايستگاهي عمل مي‌کردند؛ مثلاً ابتدا در ايستگاه اول وسايلي را تعبيه مي‌کردند که فرد خود را ابتدا گرم کند و در ايستگاه بعد، وسايل قدرتي مانند پرس سينه و دراز و نشست و حلقه را جانمايي مي‌کردند و در نهايت در ايستگاه بعدي وسايلي مانند دوچرخه، به سرد شدن بدن کمک کنند.
کریمی‌افشار ضمن تشکر از زحمات مسئولان شهرداري مي‌افزايد: در مجموع نصب وسايل تندرستي کار خوبي است؛ چراکه اين امکانات نه‌تنها وسايل ورزشي هستند؛ بلکه در زيبايي پارک‌ها و بوستان‌ها نیز نقش مؤثري دارند.
وي در مورد وسايل بازي کودکان در پارک‌ها نیز مي‌گويد: در رابطه با نصب وسايل بازي کودکان کارهاي خوبي در پارک‌ها شده است؛ چراکه کاملاً ايمن هستند و در کف وسايل بازي روکش‌هاي نرمي تعبيه شده است.
مهدیه جعفری
